Бу сыл ыам ыйыгар 90 сааһын туолуохтаах сэрии сылын оҕото, тулаайаҕа Ян Алексеевич Яковлев көрдөһүүтүнэн Кыайыы 75 сылыгар суруйбут ыстатыйатын иккистээн таһаарабыт.
Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт, 1418 суукка устата түүннэри-күнүстэри элбэх хаан тохтуулаах Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии, сэбиэскэй норуот кыайыытынан түмүктэммитэ 75 үөрүүлээх үбүлүөйдээх сылын дьиэҕэ «хааллан» олорон бэлиэтээн аастыбыт… Элбэх харах уулаах, хараастыы, сордоох-муҥнаах соҕотохсуйуу сыллара, хойутаан да буоллар, кэпсэнэр-сыаналанар кэмэ кэллэ…
Эрэйдээх-муҥнаах сэрии сылларын эппинэн-хааммынан билбит, 7 саастаахпар аҕабын уоттаах сэриигэ атаарбыт, баар-суох тапталлаах киһибин үс ыйынан сүтэрбит, төгүрүк тулаайах хаалбыт, оонньуур оҕо сааһы билбэтэх, Улуу Кыайыы күнүн уон саастаахпар көрсүбүт, билигин 85 саастаах оҕонньор, бу уодаһыннаах сэриигэ 9 уоллааҕын барыларын сэриигэ атаарбыт, уруккута Бэстээх нэһилиэгин (билиҥҥитэ Чаппанда), Ньурба оройуонун олохтооҕо, соҕотох аҕа, 1874 сыллааҕы төрүөх Филиппов Алексей Семенович — сахалыы хос аата Хоҥкуй Өлөксөй туһунан, хойутаан да буоллар, бэйэм өлүүкэ санаабын суруйарга быһаарынным. Бу кэпсиир ытык кырдьаҕаспын, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, 70 сыл анараа өттүгэр аҕыйахтык көрбүт эбиппин…
Аҕыйах хонуктаахха, Кыайыы күнүн кэнниттэн, биир дойдулааҕым, Чаппандатын туһунан хас да кинигэни суруйан таһаартарбыт Татьяна Дмитриевна Сидорова суруйуутун интернеттан ааҕан баран, биир кэмҥэ Чаппанда оскуолатыгар үөрэммит оҕолорум Акулина Захарова (1935 с.т.), Филипп Филиппов (1940 с.т.) эһэлэрэ Хоҥкуй Өлөксөй — Филиппов Алексей Семенович 9 уоллааҕыттан биир күн — 1941 сыл балаҕан ыйын 21 күнүгэр — 7 уолун Ньурбаттан, ахсыс уолун Данилы — Алдантан (көмүскэ үлэлии сылдьыбытын) сэриигэ атаарбытын, тохсус, ыарыһах уолун Афанасийы, 1942 сыл бэс ыйыгар сэриигэ ылбыттарын, олортон 7 уолун: Иваны, Данилы, Гаврилы, Егоры, Алексейы, Григорийы уонна Павелы сэриигэ сүтэрбитин туһунан улаханнык харааста аахтым, оттон ыарыһах уола Афанасий доруобуйатынан төннөн кэлэн сотору буолаат дойдутугар өлбүтүн туһунан биллим. Дьэ, иэдээн буолбат дуо?!! 9 уолтан 8 саҥа туран эрэр уолаттарын сүтэрии…
Өлөксөй дьолугар бэһис уола Петр Алексеевич Захаров — 1915 сыллааҕы төрүөх, старшай сержант сыбаанньалаах 1945 сыллаах күһүн сэрииттэн тыыннаах кэлбит эбит. Мин кинини билэбин, сүрдээх сытыы-хотуу, турбут-олорбут, саҥарбыт-иҥэрбит, ортоку үрдүнэн уҥуохтаах уол оҕото этэ. Дойдутугар кэлэн араас үлэлэргэ ситиһиилээхтик үлэлээн, 6 оҕону төрөтөн, барыларын үөрэхтэтэлээн, үлэһит оҥортоон, аҕа буолар ытык иэһин толорон баран 1990 сыллаахха орто дойдуттан күрэммитэ.
Улахан уолтан — Уйбаантан уоллаах — кыыс оҕо хаалбыт. Утум салҕанар…
Атыттар, кэргэннэммэккэ да сылдьан сэриигэ ыҥырыллыбыттар, суорума суолламмыттар. Саамай хомолтолооҕо баар, бу хаарыаннаахай, эдэркээн уолаттар, Байбалтан уратылара, 6 уол, хаһан ханна, хайдах өлбүттэрэ-хараллыбыттара биллибэт. Байбал 1944 сыллаахха олунньу 7 күнүгэр Псков уобалаһыгар Даманкино дэриэбинэҕэ өлбүт, онно хараллыбыт.
Бу кырдьаҕас — Алексей Семенович туһунан урут ханна да суруллубатах, ким да кини төрдүн-ууһун токкоолоспотоҕо олус хомолтолоох…
Алексей Семенович кэргэнэ Марфа Николаевна сыллата элбэх оҕону Чаппандаттан ыраах олорон, дьиэтигэр төрөөн доруобуйата айгыраан эрдэ өлөөхтөөбүт быһыылаах. Аҕалара отутус сыллар кэннилэригэр «Социализм» холкуоска киирбит, сүөһүлэрин-сылгыларын холкуоска холбообут. Бэйэтигэр кыл муҥхалааҕын хаалларбыта кинини абыраабыт. Оччолорго сут-кураан дьыллар сатыылааннар, от-бурдук үүммэккэ, холкуостаахтар туох да дохуоттара суох буолан, аччыктааһын, дьон хоргуйан өлүүлэрин алдьархайа ааҥнаабыта. Элбэх ыалы бу эргэ кыл муҥхалара абыраабыт. Үлэ кэнниттэн уолаттарыныын аттынааҕы күөллэргэ муҥхалаан, быччыкынан-күөнэҕинэн, мундунан аһааннар хоргуйан өлбөтөхтөр. Бултаабытыттан быстыбыт чугас ыалларыгар бэрсэн, элбэх киһини хоргуйан өлүүттэн быыһаабытын туһунан хойут кырдьаҕастар махтана кэпсииллэрэ үһү…
Кинилэр Чаппандаттан 5 биэрэстэлээх Бөкүнэй диэн алааска олорбуттар. Өлөксөй куултан бэйэтэ оҥостубут мас манаагыннан (рюкзак) сылдьан Чаппандаттан аһылыгын атыылаһар эбит этэ. Мин кинини Каганович курдук сэҥийэтигэр уһун хара бытыктааҕынан өйдөөн хаалбыппын.
Акулиналаах Филипп үөрэхтэрин бүтэрэн Хаҥалас оройуонун Өктөмүгэр олохсуйбуттарын истэрим. Оччолорго бу Өлөксөй 9 уолуттан барытыттан малыйбытын билбэт этим. 2010 сылга диэри бу ытык кырдьаҕас туһунан суруйуу-ахтыы ханна да суох. Улуу Кыайыы 65 сылын эрэ кэнниттэн сөргүппүттэр эбит. Ол эрэн бу Филипповтар икки араспаанньалаахтара үгүс киһини булкуйбут. Онон бу дьыала уһаабыт буолуон сөп.
Т.Д. Сидорова өр хасыһан, ону да оҕонньор сиэн кийиитэ Айталина Афанасьевна Захарова барахсан өҥөтүнэн-көмөтүнэн бу дьыала арыый чуолкайданан эрэр. Дьэ, билигин дьон билиитигэр таҕыста, кинигэҕэ кэпсэннэ. Инникитин Кыайыы күнэ сылын аайы бэлиэтэниэ, мэлдьи бу кырыыстаах ыарыы мэһэйдээбэт ини, үбүлүөйдэр буолуохтара, сэрии алдьархайын билбиттэр-көрбүттэр — биһиги, өлөн бүтүөхпүт…
Онон, кэлэр көлүөнэ ыччакка кэпсэл буолар курус кэпсээннэр, өйдөбүнньүк буолар үтүө араас көстүүлэр-тутуулар эрэ хааллахтарына, кэлэр кэнчээри ыччаттарбыт олорон ааспыт аймахтарын туһунан билиэхтэрэ, кинилэринэн киэн туттуохтара.
Мин 85 сааспар диэри биир ыалтан, буолаары буолан, соҕотох аҕаттан, 9 уол сэриигэ баран, олортон 8 киһи сэриигэ өлбүтүн туһунан ааҕа, истэ-көрө иликпин.
Биэс уолун сэриигэ сүтэрбит Малгина туһунан элбэхтик кэпсээтилэр-суруйдулар, икки сиргэ кэрэ көстүүлээх пааматынньыктары туруордулар. Элбэх дьон сэҥээриилэрин-махталын ылыахтарын ыллылар. Итинниктэри этэн туран, бу суруйуубунан, мин дойдум дьонуттан, салалталарыттан көрдөһүөм этэ:
- Филиппов — Захаров Алексей Семеновичка Чаппанда музейыгар бюһун (саатар гипсэттэн оҥорторон) үчүгэй олбоххо олордуохха, кини тула 9 уол портреттарын ыйыахха;
- Ньурба улууһун киинигэр Кыайыы болуоссатыгар Алексей Семеновичка дьоҕус соҕус пааматынньыгы боруонсаттан куттаран тутуохха;
- Дьокуускайга, Сайсары күөлгэ баар «Ийэҕэ Албан Аат» скверигэр 9 уолун сэриигэ атаарбыт ытык аҕаҕа пааматынньык туруорулуннар — Аҕаҕа ытыктабыл буолуох этэ.
- Аймахтарынан, сиэннэринэн сураҕа суох сүппүттэри көрдөөһүн, кинилэр ханна өлбүттэрин чуолкайдааһын үлэтэ саҕаланыахтаах. 1941 сыллаахха, балаҕан ыйын 21 күнүгэр элбэх киһи Ньурбаттан ыҥырыллыбыттар, кинилэр бары даҕаны сураҕа суох сүппүттэр эбит. Итинник элбэх өлүүлээх ыҥырыы ханна эмит суруллубут буолуохтаах. Дьаныһан көрдүөххэ наада, көстүөҕэ. Москва көмүскэлигэр, Ильмень күөлгэ, Курскай дугаҕа, Сталинград оборуонатыгар буолуон сөп …
Бу санааларым туолалларыгар эрэллээхпин!Баҕа санааларбын сурукка тистим.
89 саастаах сэрии тулаайаҕа, өрөспүүбүлүкэ Бочуоттаах Ытык кырдьаҕаһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна тыатын хаһаайыстыбатын бочуоттаах бэтэрээнэ,
СӨ үөрэҕириитин туйгуна, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына, Октябрьскай нэһилиэк уонна Ньурба улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, комсомольскай, профсоюзнай, сэбиэскэй үлэ уонна тыыл, үлэ бэтэрээнэ
Ян Алексеевич ЯКОВЛЕВ.
Ыам ыйа. 2020 сыл.
Дьокуускай куорат.