Суолу оҥорооччу идэтэ – дьоһун идэ. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр олох хорук тымыра буолар суолларбытын көрөллөр-истэллэр, оҥороллор. Биһиги бүгүн улуус иһинээҕи муниципальнай суоллары көрөр-истэр үлэлээх урбаанньыт Алексей Николаевич Протопоповы кытта кэпсэтиибитин таһаарабын.
— Алексей Николаевич, бастаан бэйэҥ тускунан билиһиннэр эрэ. Туох идэлээххиний?
— Мин идэбинэн тутааччы-инженер үөрэхтээхпин. 1996 с. М.К.Аммосов аатынан СГУ инженернэй-техническэй факультетын бүтэрэн, «промышленнай уонна гражданскай тутуу» идэтин баһылаабытым. Идэм киэҥ хайысхалаах, «грунт механикатын» эмиэ үөрэппиппит.
— Эн Маалыкай түбэтин уонна да атын нэһилиэктэр суолларын көрөн-истэн үлэлээн кэллиҥ. Салайар тэрилтэҥ билигин ханнык соруктары толороруй?
— Биһиги улуус муниципальнай суолларын аҥарын кэриҥин көрөбүт-истэбит. Бу үлэбитин 2014-2015 сс. саҕалаабыппыт. Онно улуус иһинээҕи суоллары көрүүгэ-истиигэ бастакытын аукциоҥҥа кыттан кыайан, үлэлээн барбыппыт. Ол саҕана суол сорох хайысхалара олус мөлтөх туруктаахтара. Улуус салалтата итиннэ улахан болҕомтотун ууран кэллэ. Чуолаан өр сылларга улуус баһылыгын солбуйааччытынан үлэлээбит Макар Семенович Семенов уонна улууспут баһылыга Алексей Михайлович Иннокентьев өйөбүллэрин бэлиэтиибин. Сыллата суоллар туруктара тупсан иһэр. Ол эрээри биһигини өссө даҕаны элбэх үлэ күүтэр — өрөмүөннэниэхтээх, оҥоһуллуохтаах суол элбэх. Олох көрдөрөрүнэн, хаһан баҕарар дьон ирдэбилэ үрдээн, кытаатан иһэр. Онно сөп түбэһэрдии үлэлэһиэхпитин сөп этэ да, бүддьүөт үбэ дьон наадыйыытын барытын толуйарга тиийбэтэ өйдөнөр. Ол иһин манна өйдөөн-төйдөөн сыһыаннаһыахха наада. Ол эрээри улуус салалтата бу балаһыанньа тупсарын туһугар туох кыалларын барытын оҥорорун бэлиэтиибин.
— Маннык уустук кэмҥэ муниципальнай суоллары көрүү-истии үлэтэ манан аҕай дьыала буолбатах буолуохтаах. Аны туран бу кыһыммыт өтөрүнэн буолбатах олус элбэх хаардааҕынан уратылаах.
— Быйыл, чахчы, хаара элбэҕинэн «аномальнай» кыһын ааста. Метеорологтар бигэргэтэллэринэн, хаар нуорманы 200-тан тахса % аһарда. Ол эрээри маннык ыарахан усулуобуйаҕа биһиги ханна баҕарар сырыыны-айаны хааччыйдыбыт. Буурҕаҕа-тибии кэмигэр кыһалҕалар тахсаллар этэ, ону үлэ бэрээдэгинэн тутатына быһаарсан үлэлээтибит.
— Улууска саас уонна күһүн хаайтарыы кэмигэр саамай кыһалҕалаах учаастага — Куоначчаан үрэҕин туорааһын.
— Бу саамай кыһалҕалаах миэстэбит буолар. Биһиги 2015 сылтан Куоначчаан үрэҕин туорааһынын көрөбүт-истэбит уонна хааччыйабыт. Ол сыл понтон звеноларын аҕалбыппыт, биэрэктэри бөҕөргөтөн понтонунан туорааһыны олохтообуппут. Онтон ыла понтоннай муостабыт сылын аайы үлэлээн кэллэ.
Марха өрүс хайа өрүһүн быһыытынан биллэр, онон Куоначчаан үрэҕэ эмиэ туспа «майгылаах». Эмискэ уута эбиллэр, уута уһуннук туруон сөп. Улууспут дьаһалтата өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытта Куоначчаан муостатын тутуутун боппуруоһугар үлэлэһэр. Харахха көстүбэт эрээри, элбэх уонна унньуктаах үлэ барар. Кэлэр сылларга муоста тутуута саҕаланан харгыһа суох сырыы олохтонуо дии саныыбын.
— Хас үлэһиттээххитий уонна тиэхиньикэлээххитий?
— 20-чэ тиэхиньикэ баар. Кыралаан сылын аайы тиэхиньикэ ылан автопааркабытын саҥардан иһэбит. Үлэһиппит ахсаана – 15, ол иһигэр 8 сүрүн үлэһит, итиэннэ техперсонал. Үлэһиттэрбит хастыы да тиэхиньикэҕэ сыһыарыллан үлэлииллэр. Чааһынай тэрилтэ буоларбыт быһыытынан, ааҕынан-суоттанан оптимальнайын көрөн үлэлиибит.
— 10-ча сыллааҕыта Киров таһыгар улахан турбаны түһэрэн муоста оҥорон киллэрбиккитин өйдүүбүн. Маннык эбийиэктэри өссө төһөнү туттугут?
— Биһиги М.С.Семенов көҕүлээһининэн ууну аһардар элбэх турбаны түһэрбиппит. Улууспут баһылыга А.М.Иннокентьев бастакы болдьоҕор үлэтин саҕалыырыгар суолларга ууну аһардар турбалары түһэрэр наадатын туһунан этиибитин эмиэ өйөөбүтэ. Ол иһин биһиги ууну аһардар турбалары түһэриигэ былааннаах үлэни саҕалаабыппыт. Ньурба к. Нюрбинкатыгар, «Скорай» тохтобулун, Пождепо тастарыгар, Таркаайыга Киров таһыгар улахан турбалары түһэрэн муоста оҥорбуппут. Нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суолларга ууну аһардарга 1 уонна 1,5 м диаметрдаах элбэх турбалары түһэрбиппит. Бу улахан көдьүүһү биэрбитэ. Чуолаан Чуукаар уонна Маалыкай суолларыгар. Ол эрээри итэҕэс-быһаҕас син-биир баар, онон манна былааннаах үлэбитин салҕаан төһө эрэ кэминэн суоллар туруктарын тупсарыахпыт дии саныыбын. Сүрүнэ – сөптөөх үбүлээһин наада.
— Алексей Николаевич, инникитин туох былааннааххыт?
— Үгүһү-элбэҕи тугу этиэхпиний, салгыы сайдар уонна үлэлиир былааннаахпыт. Үлэһиттэрбит бары даҕаны оннук санаалаахтар, үлэлиир настарыанньалаахтар.
Геннадий Антонов