Быыкайкаан кыысчаан таҥас кырадаһыннарыттан аттарыллан тигиллибит, сып-сымнаҕас бэйэлээх, кып-кыраһыабай куукулатын кууспутунан ийэтин таҥас тигэр массыынатын тыаһыгар бигэнэн утуйан хаалла. Бүгүн ийэтин үүйэ-хаайа тутан куукулатыгар саҥа былааччыйа тиктэрэн кини саҕа дьолломмут киһи суоҕа…
Нюргуяна бу түгэни оҕо сааһын саамай дьоллоох кэминэн ааҕар:
— Кыра сылдьан наһаа атаах этим. Күнүнэн ийэбэр куукула тиктэрээччибин. Өссө илиитэ-атаҕа хамсыыр гына диэн туруорсарым. Ону ийэм алюминиевай боробулуоханан искилиэтин оҥоробун диэн бэрт мындырдык толкуйдаан куукула оҥорон таһаарааччы. Ватинынан бүрүйэр, этин-сиинин сон матырыйаалыгар майгынныыр гынан баран бэрт чараас таҥаһынан тириитэ маннык диэн бэрт үчүгэй куукула оҥорон биэрээччи. Илиитэ-атаҕа хамсыыр диэн наһаа астынааччыбын.
Ити эрэ буолуо дуо, араас сымнаҕас оонньуурдары бэйэтэ тутан-хабан тигэн, оҥоро охсон биэрэрэ. Тикпит оонньуурдарын хайаан даҕаны утуйарбар илдьэ сытааччыбын. Онон ийэм оонньуурдарынан оонньоон күммүн барыырым. Ийэм Уварова Надежда Ивановна олоҕун тухары бытовой кэмбинээккэ иистэнньэҥинэн үлэлээбитэ. Кырабыттан кини тикпит араас таҥастарын кэтэн улааппытым. Суумкабар тиийэ тигээччи.
Чахчыта даҕаны барыта оҕо саастан саҕаланар. Нюргуяна Васильева ити курдук олох кыра эрдэҕиттэн ийэтэ быыс булла даҕаны уруһуйдуурун, иистэнэрин көрө улааппыта уонна устунан улам-улам бэйэтэ иискэ ылларбыта. Улааттахпына араас куукула оҥоруом диэн өйүгэр оҥорон көрөрө.
Иитиэхтии сылдьыбыт баҕа санаата туолан, оскуолаҕа үөрэнэ киирэн баран, хойутаан да буоллар, Ньурбатааҕы искусство оскуолатыгар Дорофей Ильичка, Лира Ивановнаҕа үөрэнэн айар-тутар баҕата өссө күүһүрбүтэ.
Оскуола кэнниттэн бастаан Намнааҕы педколледжы бүтэрбитэ. Колледжка норуот уус-уран искусствотын ымпыгар-чымпыгар тиийэ үөрэппитэ, иҥэриммитэ. Кэлин ХИФУ Намнааҕы филиалын ойуулуур-дьүһүннүүр искусствотын учууталын идэтигэр үрдэтиммитэ. Колледжка үөрэнэ сылдьан биирдэ пленэргэ пейзаж уруһуйдуу олордоҕуна биир преподаватель бу иннинэ ханна үөрэммиккиний диэн интэриэһиргээбитэ. Ол аата туох эрэ ураты буочардаах диэн бэлиэтии көрдөҕө. «Олус талааннаах учууталларга үөрэммит эбиппин диэн ол онно махтана санаабытым», — диир Нюргуяна.
Кэрэ эйгэтигэр сыстыбыт, ойуулуур-дьүһүннүүр искусствоны өрө туппут дьон олох туспа эйгэлээх, ураты майгылаах холку дьон. Сөбүлүүр дьарыктарыгар бэриниилээхтэрэ миигин мэлдьи сөхтөрөр. Биһиги аттыбытыгар олорор, айар-тутар оннук дьон элбэхтэр. Удьуор утумун салҕыыр дьон. Бары даҕаны өбүгэлэриттэн бэриллибит, айылҕаттан анаммыт дьоҕурдарын толору арыйан айаллар-туталлар, үлэлииллэр-хамсыыллар.
Ньурбатааҕы техлицей учуутала Нюргуяна Николаевна Васильева куукулалары оҥорор диэн истэн бараммын дьон билиитигэр таһаарыахпын баҕарбытым ыраатта. Онтон соторутааҕыта аны олох атын көрүҥҥэ — керамикаҕа маастар-кылаас ыыппытын туһунан Телеграмҥа ааҕаммын билсиһэргэ дьэ сананным.
— Үөрэх эйгэтигэр уопсайа 14, ол иһигэр техлицейга 9 сыл технология учууталынан үлэлээн бараммын, быйылгыттан үөрэтэрбин тохтотон самозанятай буоллум. Сөбүлүүр дьарыкпынан хоннохтоохтук ылсан үлэлээри. Киһи наар биири оҥоро, айа-тута сылдьара тутах, билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ. Интэриэстээх буоллаххына ханнык баҕарар киһи илиинэн тугу баҕарбытын оҥоруон сөп дии саныыбын. Аҥардас биир көрүҥүнэн үлүһүйбэккэ, саҥаттан саҥаны баһылаан, боруобалаан көрөрбүн, бэйэм толкуйдаан таһаарарбын ордоробун. Мэйиим уустугурдарын сөбүлүүр, — диир Нюргуяна Николаевна.
Урукку, билиҥҥи үлэлэрин көрө олорон, көрүөхтэн кэрэ оҥоһуктар кини илиитин иһиттэн айыллан тахсыбыттар эбит диэн бэлиэтээтим. Чахчы да кэрэ көстүү! Саха омук былыр былыргыттан илиитигэр олус талааннаах уус норуот. Кини туппута, оҥорбута, чочуйбута, тикпитэ барыта ураты буочардаах, суоллаах-иистээх, дириҥ силистээх-мутуктаах.
Нюргуяна оҥорбут куукулалара, оннооҕор туойтан оҥоһуктара көрдөххө субу хамсаан кэлиэх курдуктар.
— Бастаан куукуланы 2014 сыллаахха искусство оскуолатыгар солбукка үлэлии сылдьан оҥорон боруобалаан көрбүтүм. Онтон кэллиэгэм Зинаида Егоровна Ильина Дьокуускайга куукула быыстапката буолар диэн эппитэ, кыттыахпын баҕарабын диэбиппэр өйөөбүтэ аҕай. Кэргэним Сергей эмиэ көмө-ньыма буолбута. Сайаапка хомуйар кэм болдьоҕо бүппүтүттэн уонна ыам ыйыгар өрүс туорааһына бобуллубутуттан иҥнибэккэ, чугас дьонум көмөлөрүнэн 3 бастакы куукулаларым куоракка айаннаабыттара.
Өрөспүүбүлүкэҕэ аан маҥнай ыытыллыбыт ааптарскай куукулалар быыстапкаларыгар ити курдук бастакы кыттыым этэ. «Симэх» арт-галерея быыстапканы тэрийэн ыыппыта, түмүгүн телефонунан эрийэн биллэрбиттэрэ. 3-с миэстэни ылбытым. Миэстэлэспит үлэлэр салгыы Хабаровскайга уонна Москваҕа быыстапкаҕа туруоруллубуттара.
Куукула оҥорооһун, дэбигис санаатаха, судургу курдугун иһин син биир сыраны, тулууру уонна дьулууру эрэйэр үлэ. «Биир куукулаҕа быһа холоон 1-2 нэдиэлэ барыан сөп. Туохха да аралдьыйбакка оҥордоххо», — диэн быһаарар Нюргуяна.
Куукула оҥоруута билигин үөдүйдэ, араас технологияны туһаналлар. Онтон Нюргуяна хас биирдии куукулата бэйэ бэйэлэригэр майгыннаспаттар. Аҥардас матырыйаала атын эрэ буолбакка, тус-туһунан майгылаах буолан тахсаллар эбит. Ымпыгар-чымпыгар тиийэ толкуйданан оҥоһуллубуттар: баттахтара, сирэйдэрэ, таҥастара, аксессуардара, онон дьэ быыччык үлэ.
Ол гынан айан таһаарбыт тыыннаах курдук куукулалар оҕолорго, чугас дьоҥҥор саамай истиҥ бэлэх, үөрүүнү, дуоһуйууну үөскэтэллэр. Бэйэтин үлэтин сөбүлүүр маастар оҥоһуктара ити курдук киһи болҕомтотун тардар, умсугутар айылгылаахтар.
— Сөбүлүүр идэм көмөтүнэн үлэ көстөн Ньурбатааҕы техническэй лиссиэйгэ технология учууталынан үлэлии киирбитим, — учууталлаабыт кэмнэрин ахтар Нюргуяна Николаевна. — Үөрэтэр оҕолорум араас таһымнаах куонкурустарга, быыстапкаларга кыттан ситиһиилэммиттэрэ. Уопсайа 9 сыл технология уонна эбии үөрэхтээһин педагогунан үлэлээбитим. Лиссиэйгэ үлэлии сылдьан туойунан үлүһүйбүтүм. Анал, үрдүк кыраадыска буһарар оһохтоох этилэр. Билбэтим элбэҕэ, син биир санаабын түһэрбэккэ аҥаар кырыытыттан киирсэн испитим.
Лааҕырга биир сыл Институт физтехпроблем Севера СО РАН научнай сотруднига Тагров Василий Николаевичтыын үлэлэспиппит. Оҕолору кытта Ньурба туойун чинчийбиппит, хайдах кириттэн ыраастаан, кумаҕыттан арааран туһанарга үөрэммиппит. Ылбыт билиилэрэ туһалаан оҕолор улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ сыл ахсын ситиһиилэнэр буолбуттара.
Аан бастаан өссө колледжка үөрэнэ сылдьан туойунан интэриэһиргээбитим, Лариса Ефимовна Тавакалова диэн преподаватель биир семестр үөрэппитэ. Маны сэргэ улахан көмөнү сылын аайы ыытыллар «Профессионалы. Гончарное дело» куонкурус биэрбитэ. Ол күрэххэ оҕо эрэ буолбакка, учуутал эмиэ сайдар. Бастакы ыытыллыбыт күрэхтэһиилэргэ учууталларга анаан үөрэх буолара. Онно сылдьан гончарнай кругка үлэлииргэ үөрэммитим. Эбии үөрэхтээһин форумугар кыттан элбэҕи эбиммитим. Саха биллиилээх туойга маастара Романов Анатолий Петрович тыыннааҕар лиссиэйгэ кэлэн биһигини кытта үлэлэспитэ, сүбэ-ама биэрбитэ.
Бастакы ситиһиилээх үөрэнээччим Антонова Аделина төрөппүттэрин кытта тэҥҥэ үлэлээн Арассыыйатааҕы куонкуруска ситиһиилээхтик кыттыбыта. Билигин ЯГИТИ-га дизайнер үөрэҕэр үөрэнэр.
Нюргуяна Васильева 4 бииргэ төрөөбүттэриттэн улахан убайа өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр тимир ууһа Уваров Ньургустан Николаевич-Хатан Уус. Хомус оҥоруутунан утумнаахтык дьарыктанар. Намҥа олохсуйан олорор. Быйыл күһүн Ньурбаҕа Кыталыктаахха тимир уһаарыытыгар кэлэн кыттыбыта. Иккис убайа ЖКХ-ҕа сварщиктыыр, быраата тутааччы үөрэхтээх, прорабтыыр.
— Бэйэм уруһуйдуубун, баайабын, илиинэн оҥоһуллары элбэҕи сатыыбын, технология учууталын да быһыытынан. Ол гынан туойунан сыбаан оҥорорбун олус сөбүлүүбүн. Арааһы барытын айан таһаарыахха сөп. Туһалаах малларга тиийэ. Туттар хайысхата киэҥ уонна олус үйэлээх матырыйаал, сатаан туһаннахха. Биир туой иһити оҥороргор нэдиэлэ барар. Ийэм көмөлөһөн быйыл анал оһох ылыммытым. Туспа мастарыскыайдаммыт киһи диэн баҕалаахпын, өссө устудьуоннуу сылдьыахпыттан.
Билигин туой арааһа Вальбериска сакааска баар. Улахан оҥоһуктарга, плитка оҥорорго, кыра детальлартан турар фигуркаларга эбэтэр аһыыр иһиккэ диэн туойбун тугу оҥорорбуттан көрөн онтон атыылаһабын. Быыстапкаҕа кыттарга итинник атыылаһыы туой барсыбат, бэйэ, айылҕа туойа туттуллар. Онно анаан Күндээдэ туойун ууруна сытабын, — диэн кэпсиир Нюргуяна Николаевна.
Сир анныттан хостонон тахсыбыт бэйэлээх бэйэбит баайбыт — туой маастар сылаас илиитинэн таптайыллан, чочуллан, бииртэн биир санаа утаҕа оҕуруолуу тиһиллэн ити курдук киһи сөҕө-махтайа көрөр туойтан хартыыналар, араас керамическай оҥоһуктар төрөөн тахсаллар. Айылҕа биэрбит матырыйаалын тыынныыр ураты буочардаах маастар эбит диэн Нюргуяна Николаевнаны сыаналыыбын.
Билигин төһө даҕаны араас керамика иһити-хомуоһу маҕаһыыннартан булуохха сөбүн иһин, дьон кэнники кэмҥэ бэйэ оҥоһугун сыаналыыр буолла. Араас өҥүнэн кырааскалаан, уруһуйдаан, цитата эбэн дэҥҥэ көстөр, эксклюзивнай оҥоһуктары айан таһаарыахха сөп.
— Билиҥҥитэ туойга бэйэм хайысхабын таба тайана иликпин, — диир Нюргуяна Николаевна. — Аан бастакы атыыга оҥорбут үлэлэрим буруолатар набор этэ. Атыыга хамаҕатык барбыта. Билигин сакаас ылбат буола сатыыбын. Былаанынан үлэ буолбатах миэнэ. Хаһан иэйиим киирдэҕинэ оҥоруохпун сөп, толкуйдаан, төбөбөр буһаран баран биирдэ ылсабын.
Улахан уолум Сандал повар-кондитер идэтигэр 3 кууруска үөрэнэр, Сандаарам 8 кылаас, быйыл художественнай кылааһы бүтэриэхтээх. Иллэҥ кэмигэр фетрынан дьарыктанар, араас оҥоһуктары оҥорон дьүөгэлэригэр бэлэхтиир. Кыра уол Эрсан 6 кылаас.
Дьон барыта күүтэр кэрэ кэмэ Саҥа дьылбыт чугаһаабытынан хаһыат ааҕааччыларыгар бэйэ илиитинэн туох оҥоһук оҥороллоругар сүбэлиэҥ этэй диэн көрдөспүппэр Нюргуяна Николаевна улгумнук сөбүлэстэ. Саҥа дьылга тугу бэлэх оҥоруохха, дьиэни хайдах киэргэтиэххэ сөбүн туһунан санаатын үллэһиннэ:
— Сымнаҕас фетртан Саҥа дьыллааҕы харыйа оонньуурдарын оҥорон бэлэхтиэххэ сөп. Оҥорорго боростуой. Куйаар ситимигэр выкройкалара, хас биирдии хардыытын кэпсиир маастар-кылаастар бааллар. Харыйа оонньуура көннөрү киэргэтэр оонньуур буолбат. Бэлиэр устуоруйалаах уонна илииннэн оҥоһуллубут буолан бэйэтэ сылаас энергетикалаах буолар.
Ону тэҥэ кыра оҕоттон саҕалаан ким баҕарар оҥоруон сөптөөх «Хозяюшка» маҕаһыыҥҥа атыыланар кондитерскай фигуркаларынан дьиэҕитин киэргэтиҥ. Туойунан эрэ буолбакка, салгыҥҥа хатар глинанан («Акварель» маҕаһыыҥҥа атыыга баар) эбэтэр туустаах тиэстэ барсыан сөп.
Мантан аллараа Нюргуяна Васильева эһиэхэ анаан хаһыат нөҥүө маастар-кылааһын ааҕан сэргээҥ, тускутугар туһаныҥ.
Саҥа дьыллааҕы истиэнэ киэргэлэ
Туттар тэрил уонна матырыйаал:
— туой (айылҕа туойа, салгыҥҥа хатар оҥоһуу туой эбэтэр туустаах тиэстэ); кондитерскай формалар; бөлүөк; уу; губка; текстурнай таҥас сыыһа эбэтэр лиэнтэ; резак; фасовочнай пленка; джутовай быа; оҕуруо; плоскогубца, круглогубца; синньигэс боробулуоха; мас лабаата.
1-2. Бастаан туойбутун 5 мм гына тэнитэбит уонна ас пленкатынан бүрүйэбит.
3. Ас пленкатын тутуннахха формалары киртиппэккин уонна оҥоһук үрдүгэр төгүрүк ньуур үөскүүр.
4. Резак көмөтүнэн түһэрбит ойууларбытын быһан ыларга судургу гынан биэрэбит.
5. Сэрэнэн хоҥуннарабыт.
6. Фигураларбыт тупсаҕай буолалларыгар текстурнай лиэнтэни туһанабыт. Бөлүөк көмөтүнэн туойбутугар хатайдаан ойуу түһэрэбит. Онтон эмиэ пленканан бүрүйэн баран фигура түһэрэрбитинэн баттаан ылабыт.
7. Үлэбит куурбутун (буспутун) кэннэ фигурабытыгар оҕуруолары боробулуоха көмөтүнэн иилэбит.
8. Мас лабаатыгар джутовай быабытын иилтэлээн баран киэргэтэбит.
9. Арыый толору көрүҥү биэрэр курдук боробулуохаҕа тиһиллибит килэбэчигэс оҕуруолары эбэн биэрэбит.
10. Боробулуохабыт биир түгэҕин круглогубцанан кыратык төгүрүтэбит. Онтон оҕуруо тиһэбит. Манна оҕону көмөлөһүннэриэххэ сөп. Оҕуруо тиһээһиҥҥэ оҕо мелкай моториката, болҕомтото сайдар. Барытын тэҥ ахсаанынан аахтаран.
11. Тиһиллибит оҕуруобутун быаҕа иилэрбитигэр барбах төбөтүн диэкиттэн боробулуохабытын кэҥэтэн баран иилиллэр быабытыгар хам тутабыт.
Саҥа дьылга аналлаах дьиэ киэргэлэ итинэн оҥоһуллан бүттэ.
Лариса ДОРОФЕЕВА