– Артём Александрович, СӨ Ил Түмэнэ т/х-тын өйүүр саҥа сокуону ылынна. Т/х бородууксуйатын өйөбүлүн боломуочуйата Т/х-тын министиэристибэтиттэн улуустарга бэрилиннэ. Бу сокуон ис хоһоонун, сүрүн соругун быһаараргар көрдөһөбүт.
– Ил Түмэн быйыл сэтинньи 27 күнүгэр уочараттаах пленарнай мунньаҕар, иккис ааҕыыга, өрөспүүбүлүкэ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, Бырабыыталыстыбата киллэрбит т/х-тын өйөбүлүн боломуочуйатын кэҥэтэн, министиэристибэттэн улуустарга биэрэр сокуону ылынна. Сокуон 2025 сыл тохсунньу 1-кы күнүттэн үлэлээн киирэн бардаҕына, т/х-тын бородууксуйатын элбэтиини өйүөхтээх үп-харчы субвенция бэрээдэгинэн тус сыаллаах ыстатыйанан улуустарга тиэрдиллиэ. Боломуочуйаны кэҥэтии сүрүн соруга улуустар бэйэлэрин кыахтарын көрөн, “т/х-тын бородууксуйатын оҥорууга ханнык хайысхаларга ордук суолта ууран сайыннарабыт (приоритет), кимнээҕи өйөөн, элбэх аһы-үөлү оҥоробут, ханнык үлэни өйүүрбүт ордук көдьүүстээх буолуой?” диэн ааҕынан-суоттанан дьаһаналларыгар кыах биэрэр ис хоһоонноох. Судургутук эттэххэ, урукку курдук, үөһэттэн дьаһайыы буолбакка, улуустар бэйэлэрэ эппиэтинэс ылынан тыаларын хаһаайыстыбатын сайыннарыахтаахтар. Субвенция 34 улууска уонна 2 куораттааҕы уокурукка 14 хайысханан, 3 тус сыаллаах ыстатыйанан ыытыллыаҕа. Сүрүннээн, үүт уонна сүөһү харчыта көрүллэрин таһынан кыра кыамталаах инбэстииссийэлиир ис хоһоонноох хайысхалар, холобур, хотон тутуута, 200 т диэри овощехранилище, сайылык, сылгы базаларын тутуу боломуочуйалара бэриллэр. Улуустар өйөбүл үбү тыырар анал хамыыһыйалара ордук суолта уурбут хайысхаларын (приоритет) нэһилиэктэрин сирин-уотун, үлэлиир дьоннорун, тэрилтэлэрин кыахтарын, санааларын учуоттаан талаллар. Бэйэлэрин хайысхаларынан тыыран, өйөбүл үп улууска төһө буолар кээмэйэ бигэргэммит докумуонун ылыныахтаахтар. 2024 с. урукку боломуочуйа бэрээдэгинэн барыта 7 млрд 800 мөл. солк. улуустарга тиэрдибит буоллахпытына, кэлэр сылтан 8,5 млрд солк. тахса суумалаах үп-харчы барара былааннанна. Бу, чахчы, урукку сыллардааҕар үгүөрү соҕус үп буоларын көрөҕүт. Саҥа сокуон т/х-тын бородууксуйатын элбэтиигэ улахан хамсааһыны таһаарыа диэн бигэтик эрэнэбит.
– Бу сокуонунан улуустар салалталарыттан туох үлэ, ханнык көрдөрүүлэри ситиһии ирдэнэрий, туох эппиэтинэһи сүгэллэрий? Көмө үбэ көдьүүһэ суох сүппэтэ хайдах хонтуруолланарый? Саҥа сокуон үүт “припискатын” кыайыа дуо?
– Бастатан туран, саҥа сокуонунан үп-харчы хаамыыта, хонтуруола, отчуота электроннай бүддьүөтүнэн ыытыллар. Онон саҥа сокуонунан боломуочуйаны кэҥэтии улуустарга хайдах ыытыллыахтааҕын туһунан ТХМ дьиэтигэр улуустар ТХУ-ларын салалталарын, экэниэмикэ эйгэтигэр үлэлиир исписэлиистэрин кытары үөрэх ыытылынна. Ону таһынан АГАТУ уораҕайыгар бүддьүөт үбүн эйгэтигэр үлэлиир ТХУ үлэһиттэригэр, өссө төгүл тоһоҕолоон, бу мэхэньиисим үлэтин, электроннай бүддьүөт ирдэбиллэрин, каадыр эйгэтигэр үөскүүр боппуруостары ырытар сэминээр ыыттыбыт. Бу икки күннээх сэминээр исписэлиистэргэ элбэҕи биэрдэ дии саныыбыт. Уопсайынан, тиэрдиллибит үбү улуустар сирдэрин-уоттарын, үлэһит илии кыаҕын учуоттаан, үбү-харчыны сокуоҥҥа, бүддьүөт кодексыгар олоҕуран хайдах тыыран, бириэмэтигэр сөпкө дьаһанан, үбү-харчыны тустаах сыалыгар-соругар тутталларын, бэйэлэрин истэригэр ханнык нормативтары олохтуохтаахтарын туһунан үөрэҕи саҕалаатыбыт. Бу тэрээһиннэр түмүктэринэн миэстэтигэр сөптөөх сыһыан, өйдөбүл үөскүөҕэ. Итиниэхэ манна үөрэммит улуустар бэрэстэбиитэллэрэ дойдуларыгар тиийэннэр, ылбыт билиилэрин ырытыахтара, бэйэлэрин үлэһиттэригэр тиэрдиэхтэрэ диэн эрэнэбит. ТХМ бу күннэргэ улуустары кытта боломуочуйалары биэрии сөбүлэҥэр илии баттаһыа. РФ Бырабыыталыстыбатын 445-с уонна 515-с №-дээх уураахтарын салайар (регуляторнай) чаастарыгар олоҕуран, тустаах нормативтары олохтоон, Саҥа дьылга диэри барытын бигэргэтиэхпит. Сөбүлэһиигэ нормативтар, ситиһиллиэхтээх киритиэрийдэр, ону таһынан федеральнай ирдэбилгэ эппиэттиир тэрээһиннэр, чиптээһинтэн хонтуруолунай ыамҥа тиийэ, барыта киириэхтэрэ. Бэриллибит боломуочуйаларынан барар үлэ барыта аһаҕас, чиэһинэй уонна эппиэтинэстээх буолуоҕа. Хас биирдии солкуобай көдьүүһүн хонтуруола өссө төгүл күүһүрүөҕэ.
– Бу сокуон киирбитинэн, Ил Дархан 2021 с. киллэртэрбит мэхэньиисимэ үлэлээн бүтэр дуо? “Үүтүнэн барабыт, үүт тутар сыананы 150 солк. оҥоробут” диир улуустарга сүөһү төбөтүгэр ылыан баҕалаахтар хайдах буолаллар?
– Мэхэньиисим үлэлээн бүтэр-бүппэт диэн буолбат. Тоҕо диэтэххэ, улуустар боломуочуйаларын кэҥэтии чэрчитинэн улуус иһигэр нэһилиэк баһылыктара, сүөһүлээх дьон хамыыһыйаҕа ханнык хайысханан баралларын туһунан санааларын киллэрэллэр. Холобур, ыраах сытар нэһилиэк “төбөнөн хаалабыт, сорох нэһилиэк кэпэрэтиип ситимигэр киирэн үүтүнэн барабыт” диэн быһаарыы ылыныахтарын сөп. Улуус салалтата үүтүнэн барар нэһилиэктэртэн үрдүк хаачыстыбалаах элбэх үүтү оҥорору ирдиэхтээх. “Туттарыллар үүт илиинэн ыаныа суохтаах, хайаан да ыыр аппараатынан ыаныахтаах” диэн сыал-сорук туруоруохтаах. Биһиги, т/х-тын үлэһиттэрэ, Ил Дархан стратегическай ыйааҕын 2030 сылга диэри толорор сүрүн сыаллаах-соруктаах үлэлиибит. Ол быһыытынан үүт, эт, атын ас арааһа дэлэйэрин, производство элбиирин ситиһиэхтээхпит диэн тоһоҕолоон этиэххэ наада. Уопсайынан, дьон “тарбыйаҕы ийэтин кытта ыытаммыт, үүт ыабат буоллубут, үүт бородууксуйата аччаата” эҥин диэн кэпсэтиитин сыаналаатахха, баар суол буоллаҕа. Ол иһин ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйыахтаахпыт диир буоллахпытына, миэстэтигэр Ил Дархан ыйааҕын толорорго табаарынас, бородууксуйа үрдүөн наада диэн ирдэбил уонна эппиэтинэс нэһилиэк салалтатыгар, т/х-тын дьарыктанар дьоҥҥо барытыгар тиийиэн, үрдүөн наада. Итини сөпкө өйдөөн туран, миэстэтигэр дьарыктаналларыгар бородууксуйаларын бэйэҕэ турар сыаната хайаан да ааҕыллан тахсан, ити үлэҕэ тирэх буолуоҕа. Бас быстар ороскуотунан бачча бородууксуйаны оҥоробут эҥин диэн, түбэһиэх ааҕыы тохтуоҕа. Хас биирдии улуус үлэлиир хаһаайыстыбалара отчуоттарын туттаралларыгар үүккэ, эккэ даҕаны оҥоһуллан тахсар бородууксуйа бэйэҕэ турар сыаната бигэргэммит буолуохтаах. Биир ынаҕы иитии ороскуотун нормативнай уонна дьиҥнээх бэйэҕэ турар сыаната хайдах ааҕыллан тахсыбыта барыта чуолкай уонна аһаҕас буолуохтаах. Эппитим курдук, нуорма олохтонуута 405-с, 515-с уураахтар тэхиниичэскэй уонна салайар чаастарыгар олоҕуруоҕа. Онно тирэҕирэн, улуустар бэйэлэрэ быһаарыныахтара. Оччоҕо барыта аһаҕас, чиэһинэй, кырдьыгынан буолуоҕа.
– Ил Түмэн спикерэ А.И. Еремеев соторутааҕыта т/х-тын туох да уларыйбатаҕына, Ил Түмэн бу ыҥырыытын болдьоҕун бүтүүтэ, тыаҕа сүөһү өрүттүбэттии аҕыйыан сөбүн, ыччат хамнас алын таһымыттан намыһах хамнаска т/х-тын сыстыбатын туһунан эппитэ. Билигин Саха сирин т/х-тын сайыннарарга, ыччаты интэриэстээн төрүт дьарыкпытыгар сыһыарарга туох көрүүлээххиний, дьону, ыччаты хайдах көҕүлүөххэ диэн былааннааххыный?
– Спикер этиитигэр олоҕурдахха, уопсайынан, билигин т/х-нан дьарыктанар дьоҥҥо орто хамнастара өрөспүүбүлүкэҕэ ылыллыбыт хамнас алын кээмэйиттэн биллэ намыһах. Мин дакылааппар “хамнас ортотунан 50 тыһ. тэҥнэһэр” диэн турабын. Кэлэр сыл тохсунньу 1 күнүттэн өрөспүүбүлүкэҕэ хамнас алын кээмэйэ өссө үрдүөхтээх. Хас биирдии хаһаайыстыба үлэһиттэригэр хамнас алын таһымыттан итэҕэһэ суох хамнаһы төлүүрүгэр, киниэхэ дохуота биллэ үрдүөхтээх. Ол аата, производствоны хаҥатар, бородууксуйа бэйэҕэ турар сыанатын аҕыйатар үлэ барыахтаах. Ол үлэ тэрилтэ, хаһаайыстыба модернизациятыттан, материальнай-тэхиниичэскэй хааччыллыыта хайдаҕыттан тутулуктаах. Ааспыт үйэ 60–70 сс. оҥоһуллубут тэриллэрдээх, хотоннордоох олордохпутуна, хайдах да бэйэҕэ турар сыана кыччыыр кыаҕа суох. Ол түмүгэр оҥоһуллан тахсар бородууксуйа бэйэҕэ турар сыаната үрдүгүнэн хаалар. Ол иһин хотоннорго альтернативнай энэргиэтикэ диэн газгольдернай систиэмэни киллэриини өйүүбүт. Уопсайынан, улахан болҕомтону дьон үлэлиир-хамсыыр усулуобуйатын тупсарыыга уурабыт. Ол үлэни-хамнаһы иилииргэ-саҕалыырга боломуочуйа кэҥээһинин чэрчитинэн кыра кыамталаах тутуулары улуус иһигэр быһаардыннар диэн, үбү-харчыны көрдүбүт. Ити сорукка улуустарга хаһан да тиийбэтэх элбэх 590 мөл. солк. үп баран эрэр. Урукку сылларга биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ барытыгар баара-суоҕа 50–80–100 мөл. солк. иһинэн кэпэрэтиибинэй хотоннору тутуунан дьарыктанар этибит. Саҥа уларыйыынан билигин улуустарга ортотунан кырата 25-тии мөл. солк. тиийиэхтээх. Ыччаты т/х-ҕа сыһыарыы үлэтэ-хамнаһа агропрофилированнай оскуолалартан АГАТУ-ну, т/х-тын техникумун, ону тэҥэ дьиэ кэргэни хабан, өйдөтүү, иитии үлэтиттэн саҕаланыахтаах диэн саныыбыт. Иитии үлэтин сүрүн ис хоһооно тыа сиригэр төннүү, т/х-тын төрүт дьарыктарбытын аныгы технологияларга, билимҥэ тирэҕирэн сайыннарыы буолуохтаах. Бу үлэҕэ өрөспүүбүлүкэттэн улахан болҕомто ууруллан, күүскэ барыан наада. Дьиҥэр, билигин сайдарга усулуобуйа баар. Ааспыт 90-стары кытта тэҥнээтэххэ, оччолорго пиэрмэрдээһини өйүүргэ үп-харчы сойуом быһыытынан бааһынай хаһаайыстыбаларыгар бэриллибит буоллаҕына, билигин федеральнай таһымтан грант быһыытынан төннүбэт босхо харчы кэлиэн сөптөөх мэхэньиисимнэрэ бааллар. Тыаҕа дьиэ тутуутун эйгэтигэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар муниципальнай тэриллиилэр нөҥүө дьиэ туттарар куһаҕана суох мэхэньиисимнэрэ үлэлиир. Ону таһынан кэлэр сылтан т/х-тыгар үлэлии тиийэр ыччаты өйүүргэ бэйэбит туһунан көрүүлээхпит, дьиэ туттарга көмөлөһөр мэхэньиисим бэлэмнии сылдьабыт. Бу саҥа тэрээһини ааҕан-суоттаан баран үлэҕэ киллэрдэхпитинэ, ыччаты т/х-нан дьарыктанарга көҕүлүүр куһаҕана суох хамсааһын тахсыа диэн эрэнэбит.
– Ыччаты тыаҕа хаалларыыга экополис курдук саҥа бөһүөлэктэри тэрийии төһө көдьүүстээх буолуо дии саныыгын?
– Мин көрөрбүнэн, бу саамай көдьүүстээх тэрээһин буолуо этэ. Министиэристибэ т/х-тын уопсай сайдыытын чэрчитинэн бастакы экополиһы пилотнай бырайыак курдук куораттан чугас сытар Горнай улууһун Маҕарас нэһилиэгэр тирэх нэһилиэнньэлээх пуун быһыытынан тутууну былааннаан эрэр. Манна саҥа көрүүлээх, саҥалыы тииптээх дьиэни-уоту тутан, үлэ усулуобуйатын кэпэрээссийэ ситиминэн үлэлиир тэрээһиннээх хаһаайыстыба нөҥүө тэрийэн, тыа сиригэр олорор үлэлиир кыах бу курдук үрдүк таһымнаныан, тупсуон сөп. Итинник баҕа санаа баар. Горнай улууһун аҕа баһылыга Н.В. Андреевтыын уонна ТХМ буолан, бу экополиһы Арассыыйа ТХМ-н таһымыгар тирэх нэһилиэнньэлээх пууннар испииһэктэригэр киллэрдибит. Бүгүҥҥү күҥҥэ бырайыак оҥоһулла сылдьар, онтон тутуутун ыытан, пилотнай бырайыак быһыытынан көрдөрүүгэ үлэлэтиэхпит. Экополис үчүгэй көстүүлээх, олох үрдүк таһымын мэктиэлиир, ис-тас үлэтэ барыта “под ключ” тутуллубут биир тииптээх дьиэлээх-уоттаах, үчүгэй уоттаах-күөстээх, аспаал суоллаах аныгы баҕа санаа бөһүөлэгэ буолан көстөр. Горнай Маҕараһа куоракка диэри аспаал суоллаах-иистээх чугас сир, экополис сайдарыгар табыгастаах, улахан кыах баар сирэ диэн сыаналыыбыт. Үбүлээһинин туһунан эттэххэ, Арассыыйа ТХМ-тэ, биһиги министиэристибэбит, Горнай улууһа бүддьүөппүтүн сомоҕолоон, пилот быһыытынан тутууну ыытыахтаахпыт.
– Саха ынаҕын сайыннарыы хайдах барар иһэр дии саныыгын? Хоту улуустарга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга саха сүөһүтүн иитии былааннана сылдьыбыта салҕанар дуо?
– Бэйэҥ бу эйгэҕэ ыкса сыста сылдьаҕын, оттон мин өссө 2017 с. племенной дьиэ кыылын дэпэртээмэнин салайыахпыттан саха ынаҕын сайыннарыыга бииргэ үлэлэһэн кэллибит. Аҕыйах хонуктааҕыта “Саха ынаҕа” хааһына тэрилтэтэ 5 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээтэ. Куһаҕана суох хамсааһын таҕыста, киһи аҕыйах тылынан кэпсээн бүтэрбэт туох да улахан үлэтэ барда. Ол курдук, Ил Дархан Айсен Николаев өйөбүлүнэн саха ынаҕын хааһына тэрилтэтэ тэриллэн, 9 улууска филиал арылынна, үчүгэй түмүгү ситистибит. Элбэх киһи дьулуурдаах үлэтин түмүгэр Ил Дархан 2018 с. стратегическай ыйааҕын саха сүөһүтүн эстэн эрэр таһымтан таһаарар хайысхата болдьоҕун иннинэ туолбута. Мин санаабар, биһиги билиҥҥи сыалбыт-сорукпут – тэрилтэ филиалларыттан баҕалаах нэһилиэктэргэ саха ынаҕын тэнитии. Сүрүннээн, хотугу улуустарга саха ынаҕын тиэрдии айанын толуйан тураммыт, саха ынаҕын иитиэх баҕалаах хас биирдии ыал саха сүөһүтүн тутарыгар кыах биэрэр баҕалаахпыт. Саха сүөһүтэ хотугу улуустарга төрүт дьарыгы сайыннарарга саамай сөптөөх, табыгастаах сүөһү дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, айылҕаттан тыйыс усулуобуйа тулуйар гына айыллыбыт сүөһү, ыалларга кыра аһылыкка эт да, үүт да бородууксуйатынан бэйэлэрин хааччыналларыгар, доруобуйаларын тупсаралларыгар, ордуктарын атыылыылларыгар кыаҕы биэрэр. Саха сүөһүтэ бэйэбит күүскэ тэнийэр кыахтаах боруодабыт диэн сыаналыыбыт.
– Саҥа сокуон киирэригэр бүгүн ТХМ лииньийэтинэн төһө тэрээһиннээх тэрилтэ, бааһынай уонна кэтэх хаһаайыстыба баарый?
– Былырыын 167 т/х-тын тэрилтэлэрэ уонна 194 т/х-тын потребительскай кэпэрэтииптэр сыллааҕы отчуот туттарбыттара. Олортон 90-ча хаһаайыстыба сүөһү, 80-ча хаһаайыстыба сылгы, 40-ча таба иитэр, 70-ча хаһаайыстыба аһы оҥорор производстволаах, 40-ча хас да хайысханан дьарыктанар, 30-ча – бурдук уонна оҕуруот аһынан дьарыктанар.
Кинилэр бары былырыын 7 млрд солкуобайтан тахса кээмэйдээх субсидияны ылбыттара, ол суотугар улахан аҥаардара барыс ылбыт диэн ааҕыллар. Ортотунан ылан көрдөххө, субсидияны ааҕан туран, рентабельность кээмэйэ былырыын 5 бырыһыаҥҥа таҕыста, 2022 с. ити көрдөрүү 1 бырыһыантан кыра этэ.
Ол таһынан 2200 пиэрмэр үлэтин туһунан отчуот туттарбыта, олортон 1 тыһыынча пиэрмэр сүөһү, 550 пиэрмэр сылгы иитэр, 140-ча бурдук уонна оҕуруот аһынан дьарыктанар, 300-чэ пиэрмэр хас да хайысханан дьарыктанар. Кинилэртэн былырыын 1,5 тыһыынча пиэрмэр 1,8 млрд солкуобайдаах субсидия уонна грант ылбыта.
2021 с. т/х-тын биэрэпиһин түмүгүнэн Саха сиригэр 62 тыһ. кэтэх хаһаайыстыба (ЛПХ) баара. Ол гынан баран быйылгыттан “хаһаайыстыбалар электроннай кинигэлэр” диэн саҥа федеральнай бырагыраама үлэтин саҕалаата. Билиҥҥи туругунан онно 13,5 тыһ. эрэ кэтэх хаһаайыстыба киирдэ. Тоҕо диэтэххэ, үгүс ыал туһанар сирин докумуонун оҥостубакка сылдьар. Оттон «Меркурий» федеральнай информационнай систиэмэҕэ 20 тыһ. кэтэх хаһаайыстыба киирэн турар.
Биир ынахха бэриллэр 39 тыһ. субсидияны быйыл 8800 кэтэх ыал ылла, былырыын 9300 этэ. Сахастат ааҕарынан, былырыын кэтэх хаһаайыстыбалар 15,7 млрд солк. т/х-тын бородууксуйатын, ол эбэтэр уопсай кээмэйтэн 46 бырыһыанын оҥордулар.
2024 с. саҕаланыытыгар официальнай ааҕыынан, Саха сиригэр 159 тыһ. ынах сүөһү, 179 тыһ. сылгы, 172 тыһ. таба, 900 тыһ. куурусса уонна 15 тыһ. сибиинньэ баара.
– Улуустар бородууксуйа элбэтиитин бэйэлэрин илиилэригэр ылалларыгар кыах биэриэн сөптөөх чахчы улахан күүс баар эбит. Аны маннык ыйытыы: улуус “субсидия барыта үүт туттарыыга барар” диэтэҕинэ, төбөҕө биэримиэхтэрин сөп дуо?
– Улууска тэриллибит хамыыһыйа улуус баһылыга соҕотоҕун дьаһайарынан буолбакка, нэһилиэк баһылыктарын, нэһилиэнньэ санаатын учуоттаан үлэлиэхтээх. Холобур, ханнык эрэ нэһилиэк “биһиэхэ төбөнөн хааларбыт быдан барыстаах, суол-иис суох, үүт тутар собуокка үүтү илдьэр кыах суох” диэтэҕинэ, ол нэһилиэк төбө харчытынан барыан сөп. Эбэтэр “биһиэхэ суол-иис баар, үүтүнэн барарбыт барыстаах, дьон үүттэн дохуоттанар кыаҕа үрдүк” диэн нэһилиэк баһылыга, нэһилиэк актыыба этиилэрин чэрчитинэн хамыыһыйа өйөбүл үп ханнык хайысхаҕа бэриллэрин улуус иһигэр быһаарар. Дьиҥнээх үлэ тахсыытын сыалын-соругун миэстэтигэр быһаарар көҥүл бэриллибитэ, мин санаабар, үөһэттэн модьуйуу буолбакка, дьон баҕатын, кыаҕын учуоттуур сөптөөх хайысха дии саныыбыт. Онон төбөнөн дуу, үүтүнэн дуу бараллара улуус иһигэр быһаарыллыаҕа. Үөһэ эппитим курдук, улуустар үүт тутуутугар ханнык ирдэбиллэр киирэллэрин, кэпэрэтиип чэрчитинэн кыттыһалларын дуу, эбэтэр хаһаайыстыба кэтэх ыал быһыытынан ыыр аппараат туруорунарын дуу мэхэньиисими салайар 445-тээх уураахха киирбит ыйыыларга олоҕуран, бэрээдэктэрин оҥостуохтара.
– Төбөҕө биэриини быспакка, үүтү кэтэхтэртэн тэҥ сыанаҕа тутары туруорсалларын туох диигин?
– Бэтэринээр ирдэбилэ үүт бородууксуйаҕа кэлэр сылтан өссө күүһүрэр. Уопсайынан, бородууксуйа көрдөрүүлэригэр лабаратыарыйа анаалыһа өссө кэҥиэхтээх. Ити тоҕо ирдэнэрий? Ас нация дьылҕата, доруобуйата буоларынан, дойдуга оҥоһуллан тахсар т/х-тын бородууксуйатын, олохтоох ас-үөл хаачыстыбатын тупсарыы, үрдэтии үлэтэ күүһүрэн иһэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэ дьонун үрдүк хаачыстыбалаах аһынан-үөлүнэн хааччыйарга ити үрдүк ирдэбиллэргэ тиийиэхпитин наада. Ол быһыытынан, үүтү тутуу киритиэрийдэригэр илиинэн ыаммыт уонна технология чэрчитинэн ыаммыт үүт диэн араарар ирдэбил син биир баар буолуоҕа. Онон киһи иккиттэн биирин: өйөбүл үбүн төбөтүгэр ыларын дуу, эбэтэр улуус суруйбут бэрээдэгин тутуһан, ыыр аппарааттанан, үүт туттарарын дуу быһаарыахтаах. Өйөбүл үбү дьоҥҥо биэрии усулуобуйата хайдах буолуохтааҕа барыта аһаҕастык ыйыллан, бэрээдэккэ олоҕуран тиэрдиллиэҕэ.
– Дьон кырдьан, хаһаайыстыбаларын эһэр түбэлтэлэригэр ынах сүөһү күүскэ аҕыйыан сөп. Ону тохтоторго ынаҕы атыылаһыы, нэһилиэк пиэрмэтин тэрийии уо.д.а. төрүүр ынаҕы өлөртөрбөт туһугар ханнык мэхэньиисиимнэри туттуохха сөбүй?
– Племенной сүөһү атыылаһыытыгар биһиэхэ федеральнай уонна Саха сирин бырагыраамалара холбоон үлэлииллэр. Оттон кэтэх хаһаайыстыбаларын эһээри гыммыт ыаллартан сүөһүнү нэһилиэктэргэ тэриллибит кэпэрэтииптэргэ, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга атыылаһыы мэхэньиисимин оҥоруу бүгүн дьүүллэһиигэ баар. Ол гынан баран, барытыгар үп-харчы тиийимиэн сөп. Онон ити атыылаһыыны улуустар боломуочуйаларын иһинэн уопсай тириэрдиллибит үптэн-харчыттан тыырар мэхэньиисими саҥа тэрээһин быһыытынан оҥоруохтарын сөп. Улуустарга бэйэлэригэр, урут мин 2010 с. Ньурба улууһугар үлэлиир кэммэр, биһиги “длинная корова” диэн киллэрбит мэхэньиисиммит бүгүҥҥэ диэри өрөспүүбүлүкэ таһымынан бырагыраама быһыытынан ылыллан, үлэлии турар. Ол быһыытынан нэһилиэктэргэ ынаҕы атыылаһыыны саҕалыырга (стартовай) 1-дии мөл. солк. харчы тиэрдиллэн, уулаах ынаҕы иэс ылбыт кэриэтэ оҥоһуллар. Онтон бүгүн сүөһүтүн олох эһээри гыммыт дьоҥҥо сыһыан икки өрүттээх буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, өскөтүн биһиги тыа сиригэр элбэх үүтү ыыр кэпэрэтииби тэрийэр санаалаах буоллахпытына, үүттээх ынах туттарыллыан наада. Ол аата “үүттэн дохуоттанабыт” диир буоллахха, 20 саастаах, биэс л үүтү биэрэр ынах буолбакка, бастакы төрүөх туҥуй бургунаһы, 10–15 л биэрэр, үүттэниэх көрүҥнээх ынаҕы атыылаһар мэхэньиисим толкуйданан оҥоһуллуохтаах дии саныыбыт. Эбэтэр сааһырбыт дьон эбии дохуот аахсыахтарын баҕарар буоллахтарына, кырдьаҕас ынаҕы эккэ таһааран атыылаан, үүттээх ынаҕы эбэтэр туҥуй бургунаһы атыылаһан кэпэрэтиипкэ биэриэхтэрин сөп. “Үүттээх ынах туттарыллыан наада” диэн өйдөтүү үлэтин дьоҥҥо биһиги күүскэ ыытыахтаахпыт. Кэпэрэтиип тэриллэн, ол кэпэрэтиипкэ үлэлиир дьон хамнастанар, үүттэн дохуоттанар, сүөһүлэрин туттарбыт дьон дохуот аахсыахтаахтар диэн сүрүн соруктаах буоллахпытына, хайаан да үүттээх ынах туттарылларын ситиһиэхтээхпит. “Сахаагроплем” тэрилтэни уонна атын улахан племенной хаһаайыстыбалары таһынан, табаарынай хаһаайыстыбалар эмиэ туҥуйдары атыылыылларын өйөөһүнү бэлиитикэ быһыытынан ыытабыт, кинилэргэ сүрүн сыалгыт-соруккут элбэх үүтү ыыры хааччыйыы буолар диэн эркээйи охсобут.
– Чааһынай ыаллар элбэх оҕуруот аһын үүннэрэллэригэр, сир аһын, эмтээх үүнээйи хомуйууларыгар көмө көрүллэр дуо?
– Тиэрдиллибит боломуочуйанан улуус бэйэтин иһигэр оҕуруот аһын үүннэрээччилэргэ өйөбүлү иэниттэн, гектарыттан уонна оҥоһуллан тахсар бородууксуйа кээмэйиттэн тутулуктаах өйөбүл мэхэньиисимин оҥорон, бу хайысханы инникитин эмиэ өйүөн сөп дии саныыбын. Билигин ас-үөл оҥоруутугар кыттан судаарыстыба өйөбүлүн ылыан баҕалаахтар “самозанятай” диэн регистрацияланыахтарын, оҕуруот аһын үүннэриитинэн дьарыктаныахтарын сөп. Улуус хамыыһыйата манна кинилэр табаарынаска тахсан, соҕотуопкалааччыга туттаран атыыга таһаарар буоллахтарына өйөнүөхтэрин сөп диэн мэхэньиисим ылыныан сөп. ТХМ лииньийэтинэн бүгүн улахан ирдэбиллэргэ эппиэттиир оҕуруот аһынан, ыһыынан дьарыктанар тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар өйөнөллөр. Улууска боломуочуйаны тиэрдии сыала-соруга, биир сүрүн санаата итинник дьарыктаах, үлэлиэн баҕалаах дьону дойду ас-үөл өттүнэн куттала суох буолуутун кыһалҕатын быһаарыыга кытыарыы буолар. Кырдьык, улахан иэннээх бааһына ылан, хортуоппуй, атын да оҕуруот аһын үүннэрэр, сүөһүлэрин-сылгыларын элбэтэн оҥорбут астарын-үөллэрин нэһилиэнньэҕэ батарар дьон өйөнүөхтээх. Бу дьон салгыы сайдан, кыаҕыран кэлиҥҥи өттүгэр бааһынай хаһаайыстыбатыгар кубулуйаннар, граҥҥа кыттан үлэлииллэригэр-хамсыылларыгар өйүүр мэхэньиисим, усулуобуйа баар буолуохтаах диэн, т/х-тын өйүүр боломуочуйа кэҥэтиллэн улуустарга бэрилиннэ.
– Арассыыйа да үрдүнэн көрдөххө, нэһилиэнньэ агломерацияларга олохсуйуута күүскэ барар. Биһиги сирбит иччитэхсийиэн сөбө – норуот сүрэҕин ыарыыта. Билигин таас тутуу Дьокуускайга эрэ ыытыллар, ипотекаҕа т/х-гар интэриэһэ суох бааннар, чааһынай тутааччылар харчыларыгар күүскэ барар.
Онон эдэр дьон бары куоракка бара туралларын тохтоторго төрүт дьарыгы салгыыр, сири иччилиир сүөһү иитэр санаалаах ыччат дьоҥҥо усулуобуйа оҥорон, тыа сиригэр анал бырагыраама оҥорон, холобур, чэпчэки төлөбүрдээх дьиэ тутуутун көҕүлээн ыччаты хаалларыы үлэтин ыытары туох дии саныыгын?
– Бу – чахчы, сөптөөх ыйытык. ТХМ социальнай төлөбүр быһыытынан, чааһынай дьиэ туттуу (ИЖС) бырагарыыматын чэрчитинэн, 2018–19 сс. диэри кэккэ сылларга федеральнай бырагырааматтан аҕыйаҕа суох үбү-харчыны ылан үлэлэтэн кэллибит. Ол суотугар аҕыйаҕа суох т/х-гар үлэлиир эрэ буолбакка, “тыа сиригэр олорор элбэх дьон дьиэ-уот тутуннулар” диэн этэбит. Бу куһаҕана суох бырагыраама үлэлээн тыа сиригэр дьон олохсуйарыгар төһүү күүс буолла диэн сыаналыыбыт. Ол тыа сирин биир кэлим сайдыытын бырагыраамата тыа сирин ипэтиэкэтигэр кубулуйан, билигин ипэтиэкэ кирэдьиитин быһыытынан бэриллэр. Ол гынан баран, эппитим курдук, т/х-гар үлэлиир 50 тыһ. хамнастаах киһи хайдах да бу бырагыраамаҕа хапсар кыаҕа суох. Үгүс өттүгэр үптээх-хамнастаах социальнай эйгэҕэ үлэлиир дьон кытталлар. Т/х-тын үлэһиттэрэ хамнастарын үрдэтэр балаһыанньа олохтонуон иннинэ, ити ипэтиэкэҕэ кыттар кыахтара букатын суох. Ол иһин балаһыанньаттан тахсарга, тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар кыттыһан уопсай дьиэлэри тутууга үлэлэһэллэр. Уонна үөһэ төрдүс ыйытыкка этэн аһарбытым курдук, бэйэбит өттүбүтүттэн толкуйдуу сылдьар мэхэньиисиммит эдэр ыччаттар дьиэ тутталларыгар кыах биэриэхтээх. Кэлэр сылтан бу хайысханы хамсаппыт киһи диэн баҕа санаалаахпыт. Билигин бааннар, улуустар ТХУ-ларын этиилэрин мунньаммыт көрө, үөрэтэ сылдьабыт. Кырдьык, бу Уһук Илин ипэтиэкэтэ диэн эҥин хайысхалар киирэннэр, куоракка, киин сирдэргэ толору хааччыллыылаах дьиэни туттар кыаҕы биэрэн, тыа сириттэн дьон көһүүтэ элбэх. Бырамыысыланаска барбыт, баахта ньыматынан үлэлиир эдэр ыччаттар куоракка, Хатас, Тулагы да өттүгэр, улуус кииннэригэр элбэх дьиэни туттаннар көстүлэр. Онон биһиги билигин ыччаты тыа сиригэр чугаһатыыны, төрүт дьарыктарга сыһыарыыны тыа сиригэр ыытыллар сүрүн бэлиитикэ оҥороммут, көрдөрөр-иһитиннэрэр ханааллар, соцситимнэр нөҥүө төһө кыалларынан бу кэлэр биэс сылга күүстээх үлэ ыытан, дьон, дьиэ кэргэн куоракка көһөр санаатын тосту уларытар баҕа санаалаахпыт. Чахчы, урукку 80–90-с сылларга ыаллар ортолоругар оҕолоругар “ынах кутуругун эрийэн бүт, онтон туох да үчүгэй тахсыбат” диэн өйдөбүл үөскээбитэ уларыйбакка кэллэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ ыччат дьоҥҥо тыа сиригэр олохсуйан, сүөһү, сылгы ииттэн үрдүк дохуоту аахсан,ситиһиилээхтик үлэлиир кыаҕы федеральнай киин да, өрөспүүбүлүкэ да өттүттэн бэриллэр араас ньыма, мэхэньиисим хааччыйар диэн, төттөрүтүн, дакаастыы сатыыбыт.
– Ыччаты т/х-гар сыһыарарга ТХМ хайдах бэлиитикэни ыытыахтаах дии саныыгын?
– Бүгүн ыччат дьон т/х-тан тэйбитэ, АйТи, бырамыысыланнас уо.д.а. араас өҥө эйгэлэрин талара, куорат, улуус кииннэригэр олохсуйа көспүтэ баар көстүү. Итиниэхэ биһиги көлүөнэ уларыйыан наада диэн сыаналыыбыт. Биир суолунан дьиэ кэргэн, агро-оскуолалары, орто уонна анал үөрэх эйгэлэрин ситимнээн, чуолаан сүөһүлээх-сылгылаах дьиэ кэргэн оҕолоругар болҕомто ууруу буолар. Бу оҕолор т/х-тын тыа сирин патриоттара буола улааталларыгар, үөрэх, билии ылан, тыаларын сиригэр саҥа тыыны киллэрэр санаалаах төннөн олохсуйа кэлэллэригэр туһуламмыт анал кэскиллээх мэхэньиисими оҥорор баҕа баар.
– Артём Александрович, эн ТХМ өйөбүл боломуочуйатын улуустарга биэрии туһунан бэрт интэриэһинэй кэпсээҥҥэр “өрөспүүбүлүкэҕэ мантан инньэ т/х-тын үлэтэ идеология ыллыктаах, ас-үөл оҥоруутун көҕүлүүр, өр барар бэлиитикэ буолар тосхолломмут” диэн үөрэ иһиттим. Улахан сыалы-соругу туруоруммут үлэҕит ситиһиилээх буоллун.
Кэлэн иһэр Саҥа дьыл элбэх үтүөнү тосхойдун!
Владимир Степанов.