Дьокуускай “Сайсары” бааһынай ырыынагар ас-үөл сыаната үүнэ-тэһиинэ суох үрдүү турар. Бу сырыыга чопчу эт сыанатын ылан, Саха сирин аһын-үөлүн эргийэр, эргинэр киинэ буолбут ырыынагынан эрэ муҥурдаммакка, улуустарынан төһө арыттаһарын эбэтэр хабааттаһарын тэҥнээн көрүөҕүҥ, итиэннэ “чэпчиэ дуо?” диэн ыйытыыга хоруйда көрдүөҕүҥ.
Ол иннинэ санатыһар буоллахха, былырыын баччаларга “Сайсары” ырыынакка ынах сүөһү этин киилэтин 7-9 мөһөөххө атыылаһыахха сөп этэ, оттон убаһа сыа быыстаах ойоҕоһун эргиэмсиктэр 1800 солкуобайга тиийэ сыаналыыллара. Ити кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар ортотунан сүөһү этэ 5-6 мөһөөххө, убаһа этэ 6-7 мөһөөххө атыыланара.
Быйыл “Сайсары” ырыынакка ынах сүөһү этин киилэнэн атыылаһар буоллахха, 7-8 мөһөөхтөн саҕалаан куҥун 1200 солкуобайга диэри, убаһа этин төһө уҥуохтааҕыттан-эттээҕиттэн тутулуктанан, 8 мөһөөхтөн саҕалаан сыалаах-хаһалаах ойоҕоһун 2 тыһыынчаҕа тиийэ сыаналыыллар. Ырыынакка бырыһыаҥҥа турар эргиэмсиктэр киилэнэн атыылыыллара, биллэн турар, барыстаах. Эт хаһаайыныгар түбэстэххэ эбэтэр биллэриинэн эрийэн, эти миэстэнэн атыылаһаргар – туспа сыана, быдан чэпчиир. Убаһа этин бүтүннүү истэри-үөстэри атыылаһар киһи туруору 70 тыһ. солкуобайга кэпсэтиэн сөп.
Маҥнай киин куораттыын тэллэх баттаһа олорор Нам улууһугар тиийэбит. Улууска соҕотох соҕотуопсук – “Эрэл” потребительскай кэпэрэтиип толорооччу дириэктэрэ, СӨ бааһынай хаһаайыстыбаларын уонна тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрин ассоциациятын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ньургун Гуляев санаатын маннык үллэһиннэ:
– Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сүөһү-сылгы ахсаана аҕыйаан иһэр буолан, олохтоох эт кээмэйэ кыччыырыттан сыаната өрө тахсар дии саныыбын. Биһиги быйылгы идэһэттэн 16 туонна сүөһү этин тутаммыт улууспут иһинээҕи оҕо тэрилтэлэрин – уһуйааннары, оскуолалары хааччыйа олоробут. Ону таһынан маҕаһыыммыт нөҥүө нэһилиэнньэҕэ киилэтин 750-нуу солкуобайга таһаарабыт. Сылгы этин эрийэн атыылыыбыт. Дьон, уопсайынан, бэлэм полуфабрикат бородууксуйалары хамаҕатык атыылаһар буолла. Убаһалаахтар биһиэхэ туттарбаттар, бэйэлэрэ биллэриинэн уонна сыл аайы атыылыыр ханаалларынан батараллар.
Кэпсэтиигэ салгыы Нам улууһун II Хомустааҕар сүүсчэ сылгыны иитэр бааһынай хаһаайыстыбалаах Куприян Протопопов кыттар.
“Бэйэм 80-ча сылгыбын кытта аймахтарым, табаарыстарым киэннэрин сүүрбэччэни тутабын. Кыстатан таһаарарбар сылгы баһыттан, биэ буоллун, ыччат буоллун, 15-тии тыһыынчаны төлөттөрөбүн. Биһиги нэһилиэкпитигэр элбэх сылгылаах 3-4 хаһаайыстыба баарбыт. Аҕыйахтыы сылгылаахтар элбэхтэр. Сүөһүлээх-сылгылаах ыал аҕыйаан эбитэ дуу, дьон убаһа этин сүрдээҕин атыылаһан сиир буолла, 4-5 сыллааҕыта эппитин батарбакка, эрэйдэнээччибит. Билигин былдьаһыгынан бүтэр. Быйыл сылгы төрүөҕэ үчүгэй буолан, сыана түһэрэ буолуо дии санаабытым – түспэтэ, төттөрүтүн үрдээтэ. Аҥаардастыы атыылаһан аһыыр дьону өйдүүбүн. Убаһабыт этэ ырыынагы батыһан наһаалаата, 8 мөһөөххө буолбакка, муҥутаан 7-7,5 мөһөөххө атыыланыан сөп этэ. Биһиги, элбэх сылгылаахтар, бэйэбит бассаап-бөлөхтөөх буоламмыт сыанабытын билэ-билсэ олоробут. Онон сыананы “алдьатарыҥ” хайдах даҕаны табыллыбат курдук. Мин сылгым төрүөҕэ былырыын да, быйыл да үчүгэй. Эккэ 30-тан тахса убаһаны туттабын. Өрүспүт турдаҕына биирдэ суолланар буоламмыт хойутаан атыыга таһаарабыт эрээри, дьон тыанан-куоратынан эрдэттэн сакаастаһан, эппин барытын “батаран” олоробун. Мантан кыһын убаһа этин сыаната түспэтэ буолуо дии саныыбын”, – диир Куприян Николаевич.
Илин эҥээрдээҕи улуустарга эт сыаната Дьокуускай аттынааҕы Намтан, Хаҥаластан улахан уратыта суох. “Чурапчы” ТХПК салайааччыта Николай Петров кэпэрэтиип быйыл атырдьах ыйыттан саҕалаан 36 туонна сүөһү этин туппутун иһитиннэрдэ. Бу урукку сылларга тутуллар кээмэй үстэн биирэ эрэ. Маны Николай Ильич ынах сүөһү төбөтө аҕыйаабытынан, нэһилиэктэргэ бэйэлэригэр даҕаны атыыга бүтэн хааларынан быһаарар. Итиэннэ бытархай бааһынайдар, кэтэхтэр идэһэлэриттэн ордорун бэйэлэрэ биллэриинэн атыылыыллар. “Чурапчы” кэпэрэтиип туппут этин маҕаһыыныгар нэһилиэнньэҕэ атыыга таһаарар уонна дуогабардаах бүддьүөт тэрилтэлэрин хааччыйар. Сыаната миэстэтиттэн көрөн, 740-тан 890 солкуобайга диэри. Убаһа этин аҕыйаҕы туттаралларын ыыһанар бородууксуйаҕа тутталлар. Убаһа идэһэлээхтэр чиэппэрдээн-аҥаардаан, биллэриинэн 9 мөһөөххө тиийэ сыаналыыллар эбит. “Чурапчы убаһатын этэ минньигэс” диэн олоҕурбут санаа билиҥҥэ диэри сабыдыаллаан, куораттан тиийэ сакаастаһар буоланнар, атын ыалларынааҕар сыананы баһа соҕус этэллэрэ, кырдьык, баар.
Аны Бүлүү сүнньүгэр хайдаҕый? Бүлүү улууһугар олохтоох үүтү-эти тутар 3 соҕотуопсуктаахтар. Улаханнара уонна улуус киин өттүн хабан хааччыйаллара – “Сыа Бүлүү” ТХПК. Кэпэрэтиип дириэктэрэ Алексей Кондратьев этэринэн, улууска эт сыанатыгар атыттар “Сыа Бүлүүнэн” сирдэтинэллэр, ол эбэтэр улахан кэпэрэтиип киэниттэн үрдэппэттэр, кыратык түһэриэхтэрин сөп.
“Атын икки соҕотуопсук идэһэ кэмиттэн саҕалаан этинэн атыылыыллар, астаабаттар, сааһыары ордубут эттэрэ салгылаары гыннаҕына, биһиэхэ аҕалан туттараллар, – диир Алексей Алексеевич. – “Сыа Бүлүүгэ”, сүрүннээн, улуус түөрт улахан хаһаайыстыбата туттарар. Күһүн эрдэ субан сүөһүнү тыыннаах ыйааһынынан атыылаһан, былаһааккабытыгар төлөһүтэбит. Тутар сыанабыт былырыын 220 солкуобай эбит буоллаҕына, быйыл 240-ҥа таһаардыбыт, оттон этинэн атыылаһарбытын 4,5 мөһөөхтөн 5 мөһөөххө диэри үрдэттибит. Улахан сүөһүнү тута буойунабытыгар өлөрөн, астаан, атыыга таһаарабыт. Оскуолалары, уһуйааннары таһынан куорат олохтоохторун хааччыйабыт. Дьон эти сылы эргиччи атыылаһаллар, урукку курдук, элбэҕи атыылаһан булууска хаһааммат эбэтэр лаардаммат буоллулар. Тоҕо диэтэххэ, эт атыыга куруук баар буолан, сибиэһэй эти киилэнэн атыылаһан сииллэрин ордороллор. Итиэннэ полуфабрикаттары астыырга анаан көп этэ сулуйуллубут уҥуохтаах эт (миин нобуора) эрдэ атыыга аанньа баран быстыбат буоллаҕына, кэлиҥҥи сылларга күннээҕигэ суоттанан бэлэмнэниллибит бородууксуйа атыыланан бүтэр”.
Дьэ, ити курдук Бүлүү куоракка “Сыа Бүлүү” кэпэрэтиип маҕаһыыныгар миин нобуора 315 солкуобайга, сүөһү ойоҕоһо 750 уонна куҥ этэ 810 солкуобайдыыга атыыланар эбит. Сүөһү аҥаарын атыылаһааччыга 755-тии солкуобайга биэрэллэр. Халлаан сылааһынан хаһаайыстыбалар убаһаларын саҥардыы арааран эрэр буоланнар, убаһа-сылгы этин туттара иликтэр. Уоту, гааһы туһаныы иһин тарыып от ыйыгар ыараабытын үрдүнэн, сыаналарын сэтинньи 1 күнүттэн таһаарбыттар. Эт сыанатыгар тутуллар сыаната улааппыта эрэ сабыдыаллыыр буолбатах. Дириэктэр быһаарарынан, “Алмаасэргиэнбаан” чэпчэтиилээх кирэдьиитин урут 5 бырыһыаҥҥа биэрэр буоллаҕына, быйылгыттан икки бүк улаатыннарбыта, тыа хаһаайыстыбатын астыыр-үөллүүр потребительскай кэпэрэтииптэригэр көмө үп кыччаан иһэрэ (быйыл 30 мөл. солк. көрүллүбүтүн куонкуруска кыайбыт төрдүөйэх ТХПК-гэр үллэрбиттэр) дьайаллара саарбаҕа суох. Кэлэр сылтан НДС киириэхтээх, хамнас алын кээмэйэ үрдэтиллиэхтээх. Олор эмиэ сыана үүнэригэр төрүөт буолаллара биллэр.
Ньурба улууһугар биир саамай элбэх сүөһүлээх “Сиибиктэ” бааһынай хаһаайыстыба үүт уонна эт хайысхаларыгар идэтийэн үлэлиир. Тэрилтэ бас-көс киһитэ Степан Иванов быйыл эккэ туттар субана аҕыйах буолан, дуогабардаах тэрилтэлэрин даҕаны кыайан хааччыйбат балаһыанньаттан тахсар инниттэн Сунтаар Түбэй Дьаарханыгар баар хаһаайыстыбаттан атыылаһан эбинэн, улуус оскуолаларыгар, уһуйааннарыгар этин 7-8,5-дыы мөһөөххө атыылыырын кэпсээтэ. Уопсайынан, бырамыысыланнас ыалласпыт улууһугар сүөһү аҕыйаан иһэрэ кэлиҥҥи кэмҥэ илэ бааччы биллэр буолбут. Соторутааҕыта Ньурба куоракка ыытыллыбыт идэһэ дьаарбаҥкатыгар сүөһү этэ суоҕа. Биирдиилээн убаһа идэһэлээхтэр буутун 8-тыы, илин өттүн 7,5-дыы мөһөөххө сыаналаан атыылыыллар.
“Биһиэхэ эмиэ, Бүлүү умнаһыгар барытыгар курдук, “Мясной двор” маҕаһыыныгар Алтай, Бүрээтийэ сүөһүтүн этэ 5-6 мөһөөххө атыыланар эрээри, олохтоох бэйэ сүөһүтүн этигэр сыана түһүө суоҕа”, – диэн санаалаах Степан Васильевич.
“Кириэстээх” производственнай кэпэрэтиип Сунтаарга эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бөдөҥ хаһаайыстыбанан ааҕыллар: 550 ыанньыктаах, сайыҥҥы ыйдарга сайылыктарынан тарҕатан, 650-ҥа тиийэ ынаҕы ыыллар. Кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлэ Владимир Егоров этэринэн, өссө кэҥиэхтэрин хотон тиийбэтэ атахтыыр, быйыл эмиэ 120 миэстэлээх хотон тутуутугар куонкуруска киирсибиттэр, бу күннэргэ түмүк тахсыахтааҕын күүтэллэр. “Кириэстээх” ТХПК сайын-күһүн Куокуну эҥээригэр 200-тэн тахса субан сүөһүнү эккэ анаан уотар-төлөһүтэр. Быраактаммыттыын идэһэҕэ 300-тэн тахса төбөнү өлөрөн-астаан, улуус олохтоохторун кыһыннары-сайыннары эргиччи этинэн хааччыйар. Атын биирдэм бытархай хаһаайыстыбалар эттэрэ кулун тутарга, муус устарга бүтэр буоллаҕына, “Кириэстээх” этэ эстибэт. Миэстэтиттэн көрөн, эттэммит эт киилэтэ 3,5 мөһөөхтөн 6,5 мөһөөххө диэри сыаналаах. Идэһэни чиэппэрдээн, буут өттүн 6, агдалаах холун 5,5 мөһөөххө атыылыыллар. Онон билиҥҥи туругунан, саамай чэпчэки эт уонна арыы (киилэтэ – 1 тыһ. солкуобай) Сунтаар Кириэстээҕэр бааллар эбит.
Өстүбэһи, урут чэпчэки сыаналааҕынан биллэр табабыт этэ кытта ыараабыт. “Сайсары” ырыынакка “Анаабыр табатын этэ” диэн эрэкилээмэлээн, 7 мөһөөххө атыылыыллар. Анаабыр И. Спиридонов аатынан соҕотох улахан хаһаайыстыбатын дириэктэрэ Роман Тупринтан туоһуласпыппар:
“Биһиги табабыт этин чугастыы “Анаабыр алмаастара” хампаанньаҕа туттарабыт, быйыл 45 туоннаҕа дуогабардаахпыт уонна олохтоох нэһилиэнньэ сайын сииригэр 20-тэн тахса туоннаны хаһаанабыт. Дьокуускай диэки ыыппатахпыт ыраатта”, – диэн хоруйдаата.
Анаабырга дьиэ табатын этэ 4 мөһөөххө атыыланар. Өскөтүн, оҕуруот аһын уонна хортуоппуйу тиэйэн илдьэр “күөх эриэйсэнэн” Дьокуускайга ыыталлара буоллар, сыччах тырааныспарын ороскуота киилэ эккэ 7-8 мөһөөххө тиийэр эбит.
Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин хотугу төрүт дьарыктарга салаатын салайааччыта Иннокентий Баланов бигэргэтэринэн, билигин ырыынакка кыыл таба этэ эрэ баар. “Уматык, сапчаас сыаналара ыараан, кыыл этин тиэйэн аҕалыы ороскуота аһара улаатта, аны куоракка аҕалбыт кэннэ араас өҥөлөр төлөбүрдэрэ эбиллэллэр. Онон кыыл этэ даҕаны буоллун, сыаната ыараабыта оруннаах”, – диир Иннокентий Михайлович.
Түмүктээн суруйдахха, мантан инньэ кыһыҥҥы суоллар арылланнар, төһө даҕаны атыыга эт элбээбитин иһин өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин чиэппэрин хааччыйар олохтоох эт сыаната чэпчиир чинчитэ суох. Дьон дохуоттаах уонна саастаах өттө сии үөрэммитинэн, сыанатын кэрэйбэккэ, бэйэ дойдутун сүөһүтүн-сылгытын этин ордорор. Онон, сокуон ыйарын курдук, сыананы былаас быспат, ырыынак сыһыаннаһыыта бэйэтэ олохтуур.
Василий Никифоров