Күн-дьыл ааһар, куорсун былыттыы элэҥниир, ол аайы олох түгэннэрин-кэрчиктэрин күөрчэхтии ытыйан сүөгэй сүмэлээҕин хаба тардан ырытар-анаарар идэлээх буоллахпыт. Бу күннэргэ К.Д. Уткин аатынан Марха орто оскуолата 110 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээри түбүк оргуйар үөһүгэр сылдьар.
Муоһааны Эбэ барахсан сып-сылаас хоонньугар угуттанан олорор Хатыҥ-Сыһыылар эрэ буолбакка республика араас муннуктарыгар айар-тутар айылгылаахтар ахсынньы 6 күнүгэр аламай киэҥ аартыкка сиэтэн таһаарбыт билии уораҕайыгар тоҕуоруһа мустуохтара. Үөрэммит-иитиллибит оскуолаҕа «банаардаах сырдыкка» далаһа ууран таһаартыгар хааһахтан хостуурдуу махтал тыллара этиллэннэр тулабыт сырдыгынан туолуоҕа, кустуктуу оонньуоҕа. Мин бу кылгас суруйуубар оскуола историятын, сайдыы түһүмэхтэрин дириҥник хоруйан таарыйыам суоҕа. Тоҕо диэтэххэ бу барыта үбүлүөйгэ аналлаах кинигэҕэ иичикилии-биичикилии тиһиллэн сотору тахсыахтаах. Оччотугар сүрэхпит өссө өрүкүйэн дууһабыт ыллыаҕа, кэрэ буолар кэскилбит кэнчээрилии анньыаҕа, сиэдэрэй сибэккилии тыллыаҕа. Дьэ онон, кылгас бэлиэтээһиннэри урутаан ааҕыахха дуу…
Сыллар саҕахха саспаттар
«Эт да этириэс» диэбиттии ааспыт кэм-кэрдии дьапталҕаныгар киирбэппин. Сайдыылаах үйэҕэ информацияны булар олус чэпчээтэ, источниктар араастара ааҕан ситиллибэт, уларытыыгар чуолкайдааһыннар киириллэрэ ахсым ат айанынааҕар түргэннэр. Сип-сибилигин илиибэр Марха орто оскуолатын 90 сыллаах үбүлүөйүгар тахсыбыт кинигэни сылаас бэйэлээхтик имэрийэн биир тыынынан ааҕа олоробун, сурукка суруллубуту барытын харахпар ойуулуубун. Ол аайы сүрэҕим тэбиитэ күүһүрэр, мэктиэтигэр остуоруйа аптаах дойдутугар баар буолбуттуу сананабын.
Кинигэ кэпсииринэн Марха улууһун кулубата, Марха икки кылаастаах училищетын маҥнайгы выпускнига Степан Прокопьевич Алексеев Боһуут Хатыҥ-Сыһыыга оскуола тутулларыгар кыайан кээмэйдэммэт көмүс көлөһүнүн үрүйэлии сүүрдүбүтэ. Кини өҥөтүнэн 1915 сыллаахтан быыбарынан кулуба Василий Васильевич Кривогорницын оскуола дьиэтин тутуутун саҕалаабыта, онон быһаччы В.В. Кривогорницын дьиэни туттарбыта дэнэр кинигэҕэ. Дьон киэннэрэ чулуулара, киһи киэнэ кэрэмэстэрэ норуот инникитин кэми уҥуордаан көртөрө соҕүмэр. Ол иһин да күн бүгүҥҥэ диэри тыл төбөтүттэн түспэккэ аллар арыылаах алгыһынан суон сурахтана, албан ааттана сырыттахтара.
Ити гынан Хатыҥ-Сыһыыга үс сыллаах үөрэхтээх оскуола 1914 с. аһыллар. Оттон 1929 с. диэри начальнай оскуоланы 130 оҕо бүтэрэр, 1931 с. Хатыҥ-Сыһыытааҕы оскуола бааһынай ыччат оскуолата дэнэр, эһиилигэр сэттэ кылаастанар. Хайдах курдук көхтөөх-күүрэннээх үлэ-хамнас тиҥийбитин санаан ылыаҕыҥ, оччотооҕу кэмнэр тыыннарын эҕирийэн ылыаҕыҥ. Билэбит хаһан баҕарар тоҥуу хаарга суол тэлэр ыараханын дьулайбакка саҥа саҕахтары арыйбыт үтүө дьоммутугар, маҥнайгы дириэктэрдэргэ, учууталларга уонна үөрэнээччилэргэ сиргэ тиийэ бокулуон уурабыт! Эһиги номоххо тэҥнээх олоххут холобуруттан үөрэнэн-иитиллэн билигин XXI үйэ балысхан сайдыытыныын дьүөрэлии хаамсан иһэргэ махтал улахана буоллун.
Оҕо ис тыынын билиэххэ
Аны сабыс-саҥа өрөмүөннээх, оҕо-аймаҕы ыҥыра турар орто оскуола аанын тэлэччи арыйан иһирдьэ киириэххэ, оҕолор дьолунан тобус толору туолбут харахтара сулустуу сырдыктарыттан алыптаах эйгэҕэ куустарбыккын билэҕин.
Үөрүүттэн сүөм үрдээтим уонна директор В.А. Степановалыын оскуола бүгүҥҥү олоҕун туҕунан ирэ-хоро кэпсэттибит.
— Валентина Александровна, түбүккэ ыктаран бөҕө сылдьаргынан биһиги бүгүҥҥү оскуола олоҕуттан тирэниэххэ. Уһулуччулаах суруйааччы, айар тыл тарбахха баттанар талба талааннааҕа Виталий Распутин «Уроки французского» диэн айымньытыгар биһиги хайдах-туох киһи буолбуппутун оскуоланы кытта ситимниибит диэбиттээх. Ааспыт кэм быыстарын сэгэтэн кэлин сэһэргэһиэхпит, онон субу сүүрэ-көтө сылдьар «зуммер», «альфа» көлүөнэлэргэ тохтуохха дуу…
Хаҥастан уҥа завуч А.А.Данилова, дириэктэр В.А.Степанова, дириэктэри солбуйааччы Е.Ф.Попова
— Ити кыларыйар кырдьыктааҕын оскуолабыт өссө төгүл чопчулуур диэтэхпинэ сыыспаппын. Бүгүн дойдубут киэҥ иэнигэр Марха орто оскуолатын выпускниктара күрэстэһиилээх олоххо ситиһиилэринэн тумус туттуллаллар. Ханна да үлэлээтэллэр-үөрэннэллэр инники күөнтэн түспэттэр, нууччалаатахха «всегда на слуху» сылдьаллара үөрүүлээх. Үгүстэрэ республика олоҕун бары эйгэтигэр киллэрбит кылааттарынан улахан буукубаттан суруллаллар. Биһиги билигин үөрэтэ-иитэ сылдьар үөрэнээччилэрбит ити үгэһи салгыыллара чуолкай.
Оскуолабыт кэлэктиибэ эдэр, араас үлэһиттэрдиин холбоон 48-пыт, бэйэни арбаммат, ол да буоллар кэлэктиип түмсүүлээҕин бэлиэтиир оруннаах, уопсай дьыалаттан туора турааччы суох. Бүгүҥҥү оҕолорбутун кытта үлэбит «личностно-ориентированная парадигма» диэҥҥэ олоҕурар. Боростуойдук эттэххэ, били муударай киһи эппитинии хас биир киһи — күн, кини сырдьык утахтарын ыһарыгар кыах бэриллиэхтээх, көмө оҥоһуллуохтаах. Үөрэнээччи хорошист, отличник буолбатаҕын да иһин кини булгуччу атыҥҥа дьоҕурдаах, сатабыллаах, интэриэстээх. Кини ис киилин билэн биһиги ону аһыахтаахпыт, сайыннарыахтаахпыт, сыалбыт ол. Дьоҕурунан киһи киһитэ буола үүнэригэр мотивация үөскүүрүгэр олук ууруохтаахпыт.
Үөрэнээччилэрбит итини бэркэ өйдүүллэр, онон уларыйыылар элбэхтэр. Быйыл сайын «Азия оҕолорун Оонньууларыгар» үөрэнээччибит бастыҥ волонтер аатын ылан үөрдүбүтэ, салгыы кини «Сосновый бор» лааҕырга сынньанар кэмигэр масс-медиаҕа үлэлээн биһирэммитэ, эбиитин төрүт тыл күрэҕэр кыайан «Үрдэл» бирииһин ылта. Спордунан дьарыктанар оҕобут «Школа олимпийского резерва» үөрэнэ-дьарыктана кииртэ. Оскуолатааҕы театр оҕолорун испэктээктэрэ Ньурбатааҕы театр сценатыгар оонньотулланнар улахан сэҥээриини ылтара. Аны билигин бэйэ киинэтигэр уһулларга такайылла сылдьаллар, баҕалаахтар элбэхтэр.
Волейболистарбыт бары таһымнаах күрэхтэргэ кыайыы көтөллөөхтөр, оттон интеллектуальнай сайдыыга «Шаг в будущее», олимпиадаларга, ааҕыыларга бириистээх миэстэҕэ тиксэллэрэ сыллата эбиллэр. Оҕону патриотическай тыыҥҥа иитиигэ төрүччүнү үөрэтиини саҕалаатыбыт, оройуоҥҥа номнуо кыттаннар анал ааттарга тигистилэр. Биир үчүгэй өрүппүтүнэн тимуровскай үлэбит буолар. Кини кампания, акция курдук барбат, кырдьаҕастан-кыамматтан, СВО дьиэ кэргэттэриттэн наадыйыы киирдэ да тимур хамаандата тута тиийэр.
Үөрэнээччилэр билиилэрэ-көрүүлэрэ, уопсай эрудиция кэҥииригэр кылааһынан республика таһыгар тахсыы быйыл араскы аста, ол курдук выпускниктар тутуспутунан Владивостокка сынньаннылар. Төрөппүттэр маны биһирээтилэр, онон сырыылар салҕаналлара саарбахтаммат. Сайын оҕолорбут сокуон буукубатын тутуһан араас үлэлэргэ сырыттылар, дьиҥэр оҕону үлэнэн иитиигэ республикаҕа хамсааһын тахсыан наада, уруккку кэм ЛТО-ларын курдук.
Биһиги оскуолабыт историятыгар олохтоох ЛТО таһаарыылаах үлэтинэн республикаҕа хаста да ааттаммыта, итини сөргүтэр санаа сыыһа буолбат. Сибилигин үөрэнээччилэрбит олимпиадаларга кытталлар, хайы-сах үчүгэй түмүктэр, ситиһиилэр бааллар. Түмүккэ, К.Д.Ушинскай хайа баҕарар үлэ толоруллубут ахсаанынан буолбакка үөрэнээччилэр тугу ситиспиттэринэн сыаналаныахтаах диэбитин кытта сөбүлэһиэх кэриҥнээхпит.
Бырайыактыыр үлэ көдьүүстээх
Анастасия Андриановна Данилова- директоры үөрэх чааһыгар солбуйааччы:
— Бу күннэргэ үөрэнээччилэр билиилэрин хаачыстыбатын динамикатын өссө төгүл чинчийэн чиҥэттибит. Үөрүөхпит иһин, түмүктэр көрдөрүүлэрэ мөлтөҕө суох, сылларынан ыллахха IX уонна XI кылаастар тургутууну ааһыылара тупса турар, булгуччулаах предметтэргэ. Бу төрдө учуутал үрдүк эппиэтнистээх сыһыаныгар сытар. Онуоха эбии оҕолорго, төрөппүттэргэ экзаментан куттаныы (высокий уровень тревожности) психологията сүппүтэ. Выпускниктарбыт үөрэххэ киириилэрэ үчүгэй, уурайыы эҥин суох. Манна профориентационнай үлэҕэ ураты болҕомто уурбуппут туһалыыр, аны туран психолого-педагогическай кылаастаахпыт эмиэ көдьүүһүн көрдөрөр. Быйыл икки оҕобут учуутал үөрэҕэр кииртэрэ.
Сайдыы ирдэбилинэн бырайыактыыр үлэлэри өрө тутабыт. Мин былырыын «Образовательный профильно-интеллектуальный центр «Prof-School» диэн бырайыагы көмүскээн оскуолабыт муниципальнай таһымнаах площадката буолта. Оскуола күһүҥҥү каникулугар Марха куустатын үөрэнээччилэрэ биһиэхэ кэлэн ОГЭ-2025 иитинэн математикаҕа, нуучча тылыгар, биологияҕа, географияҕа нэдиэлэ дьарыктаннылар уонна олус астыннылар. Психолог трениннэри ыытта, киэһээҥҥи өттүгэр оҕолор волейболлаан сынньаннылар, доҕордоһуу биэчэриттэн дуоһуйдулар.
Тарҕаһалларыгар кыһыҥҥы каникул оскуолата үлэлиэ дуо диэн ыйыталастылар, ол аата бырайыак санаа хоту буолла, көдьүүһэ көстөн иһиэҕэ. Олохтоох учууталларбыт бэркэ табыллан таһаарыылаахтык үлэлээтилэр. Каникул оскуолатын сааскы сынньалаҥ кэмигэр аһан үлэлэтэр былааннаахпыт.
Сорох экспердэр этэллэринэн дойдуга билии хаачыстыбата намтыыр эбит, маны туора сотор табыллыбат. Кэккэ сылларга үөрэхтээһин тиһилигэр уҥа-хаҥас көстүүлэр баалларын мэлдьэһэн туһа суох. Хата билигин дойду үрдүнэн үөрэтии-иитии биир көнө сүнньүн булунан эрэр, онон эрэл күүстээх. Оттон биһиги оскуолабыт методическай холбоһуктарын аналитическай-прогностическай үлэтэ, инновацияны киллэриитэ, саҥа стандартары олохтооһуна үрдүк кэрдиискэ тахсара саарбахтаммат.
…Аһаҕас кэпсэтиилэри, толуу толкуйдары астына аахтыгыт, аны ыраахтан-чугастан дьоро күнү чиэстээхтик көрсөргө үөрүүнү үксэтиэҕиҥ.
Охоноос Сиэн