Дьокуускайга кыстыыр көтөрдөр

Кэлиҥҥи чахчыларынан, Саха сиригэр 320-чэ араас көтөр баар диэн эрээри, сыл аайы ахсаана эбиллэ турар. Ол төрүөтэ элбэх. Бастатан туран, интэриниэт-тиэхиньикэ сайдан, дьон сонун көтөрү көрдөҕүнэ, ону хаартыскаҕа түһэрэ охсон, биһиги бары билэр буолабыт. Урут баарын даҕаны билбэккэ сылдьыбыт буолуохпутун сөп. Иккиһинэн, айылҕа бүттүүн уларыйар, ол түмүгэр саҥа көтөрдөр кэлэллэр.

Ити 320-чэ көтөртөн Саха сиригэр 40-чата кыстыыр. Оттон дьонноох-сэргэлээх сиргэ, ол аата бөһүөлэктэргэ уонна куораттарга, чуолаан, Дьокуускайга диэххэ – 20-чэ көтөр. Сорох дьон “тоҕо элбэҕэй?” диэн соһуйа истиэн сөп. Ол гынан баран, киһи хараҕар мээнэ көстүбэт кыра көтөрдөр бааллар. Аны, тыалаах сиргэ эрэ олохсуйар, аһыыр-сиир, холобур, пааркаҕа, чыычаахтардаахпыт. Күн аайы пааркаҕа сылдьыбат киһи ону билбэт. Итини сэргэ дьыл кэмин көрөн кэлэн ааһааччылар, мэкчиргэлэр, хахханнар, хабдьылар бааллар. Кинилэри үксүн куорат кытыытыгар көрүөххэ сөп. Холобур, 202-с, 203-с түөлбэлэргэ. Биллэн турар, мэкчиргэ уонна хаххан түүнүн эрэ көтөллөр.

 Хаартыска: https://ubirds.by

Үөһэ ахтан ааспытым курдук, тыҥырахтаах көтөрдөртөн хахханы уонна мэкчиргэни сэргэ Дьокуускай уулуссаларыгар кыра тоҥсоҕойу, пааркаҕа, куорат кытыыларыгар улахан тоҥсоҕойу сэргэ киргили, сааскы өттүгэр дэҥҥэ хаар эбэни, куртуйах кыырдын көрүөххэ сөп. Санаан кэлбиччэ аҕыннахха, үнүр куртуйах кыырда Лермонтов уулуссатыгар холууптары бултаһа сылдьара.

 

Киһи хараҕар ордук элбэхтик барабыай уонна синица көстөллөр. Кинилэр иккиэн төрүт уус маннааҕы көтөрдөр буолбакка, кэлиилэр. Холобур, барабыай 1920-с сс. кэлбитэ. Синица онтон өссө хойут. Ол иһин кинилэр сахалыы ааттара суох. Биһиги кыһыммытын ыараханнык аһараллар. Кыраадыс -40-тан түстэ да, эрэйдэнэллэр, өлөн бараллар. Барабыай да, синица да чооруостаах ымыы курдук атахтарын түүлэрин иһигэр сатаан кумуччу туттан кистээбэттэр, ыйааһыннара төһө да чэпчэки буоллар, тоҥуу хаар үрдүгэр уйдарбаттар. Өйдөөн көрөөрүҥ эрэ, атахтарын сатаан кистээбэккэ, солбуһуннара кылыыҥкайдыы сылдьар буолаллар.

 Хаартыска: © Сергей Чумаков/siberia.russia.birding.day

Сорох дьон кыһын өлө сытар чыычааҕы үгүстүк көрөр. Ол төрүөтэ үгүс. Бастатан туран, көтөр олоҕо бэрт кылгас буолар: кыра чыычаахтар баара-суоҕа 2 – 3 эрэ сыл олороллор. Онон, хайа эрэ чыычаах кэмэ кэлэн өлөр. Иккиһинэн, ханнык да көтөр көрүҥэ 1 сааһыгар диэри улахан аҥаара өлөр, кыһыны сатаан туораабат. Холобур, быйыл тахсыбыт чыычаах оҕолоруттан кыһыны 8%-на эрэ туоруур. Ходбох чахчы. Үсүһүнэн, кинилэри кыһынын ордук тоҥон буолбакка, сөптөөх, иҥэмтэлээх аһылык суоҕуттан, сатаан булбаттарыттан өлөллөр диэххэ сөп. Бэл, аһыы олорон өлбүттэр баар буолааччылар.

Чыычаах күн сырдыгар эрэ аһыыр. Ахсынньыга, тохсунньуга уонна олунньуга, туман күүскэ түһэр, халлаан ордук хараҥарар кэмигэр, аһылыктыыр кэмнэрэ кылгыыр, ол аата тымныыны тулуйарга сөптөөх эниэргийэни сатаан ылбаттар. Аһылыктарын “энергетическэй сыаннаһа” үрдүк буолуохтаах, сэниэ киллэриэхтээх. Холобур, килиэп бытарытан биэрдэххэ, ону сиэхтэрэ, куртахтара туолуо, топпут курдук сананыахтара эрээри, килиэп сэниэни киллэрбэт буолан, сарсыныгар өлөн хаалыахтара. Онон, чыычааҕы-көтөрү аһатар дьон, ону учуоттууллара ордук.

 

Чыычааҕы аһатар сири, кормушканы, сөпкө оҥоруохха наада. Оскуолалар-уһуйааннар тастарыгар, пааркаларга-уулуссаларга чыычаах уйатын, свкоречник бөҕөтүн оҥорон ыйаабыт буолааччылар. Үгүстэрэ көрүнньүк эрэ.

Чыычааҕы аһатар буоллахха, скворечник буолбакка, кормушка оҥоһуллуохтаах. Кормушка сарайдаах, тыалтан-куустан харыстыыр хаххалаах, суолтан ыраах, эркинниир буоллахха, куттал суоһаатаҕына түргэнник куоталларын курдук, киэҥ түннүктээх буолара ордук.

Кормушкаҕа кутуллубут аһы көтөрдөр талымастаан сииллэр. Чыычаах чыычаах бэйэтэ туспа менюлаах. Аны, наар биири буолбакка, уларыта сылдьан кутар ордук. Холобур, уулаах отону, рябинаны уурдаххытына, ону ымыыттан уонна чыыбыгырастан (дьааҥы бочугураһа – свиристель) уратылар сиэхтэрэ суоҕа. Синица сыаны сөбүлүүр. Оттон арахиһы уонна грех эриэхэтин бары сиэхтэрэ. Подсолнуҕу хахтыылларын сүрэҕэлдьииллэр. Мэлдьи бүтэһигэр хааллараллар.