СӨ Үпкэ министиэристибэтин бирикээһигэр олоҕуран ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраама (ППМИ) муниципальнай тэриллиилэргэ олохтоох суолталаах боппуруостарын быһаарарга кыах биэрэр. Ити чэрчитинэн улуус нэһилиэктэригэр олоххо киирбит бырайыактар элбэхтэр. Итини олохтоохтор бэйэлэрэ мунньахтаан быһаарсан талбыт уонна олоххо киириитигэр үлэлэспит, кыттыспыт буолан билэллэр.
Бу түмүктэнэн эрэр сылга Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраама чэрчитинэн куонкуруска кыайбыт 12 сэлиэнньэ 14 бырайыагын олоххо киллэриигэ үлэ барда. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн бырайыактары олоххо киллэриигэ 27,5 мөл. солк. көрүллүбүтэ. ППМИ усулуобуйатынан ирээттэһэн үбүлээһин быһыытынан нэһилиэнньэ уонна спонсордар эмиэ кыттыһаллар.
Ньурба куорат быйылгы былааннаах 3 бырайыагыттан номнуо иккитэ ситиһиилээхтик олоххо киирдэ. Биллэр көмүс, мас ууһа Аммос Прокопьевич Давыдов эскизнэй бырайыагынан бэртээхэй оҥоһуулаах Никифор Семенов музыкальнай скверэ ситэн-хотон үлэҕэ киириитэ улууспут эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ култуурунай олоҕор бэлиэ түгэн быһыытынан сыаналаммыта диэтэхпинэ сыыспаппын. Ол туоһутунан балаҕан ыйыгар Ньурба куорат Күнүгэр Никифор Семеновка аналлаах музыкальнай сквер аһыллыыта куйаар ситимигэр киэҥник тарҕаммытын бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн дьон улаханнык сэҥээрбитэ буолбута.
Скульптор Николай Чоччасовы уонна уус Аммос Давыдовы кытта
Сергей Васильев-Бороҕоонускай аатынан култуура уонна сынньалаҥ пааркатыгар Никифор Семеновка аналлаах музыкальнай зонаны олохтоох урбаанньыт Илья Федоров тутан олоххо киллэрбитэ. Норуот тапталлаах ырыаһытын үйэлэргэ өлбөт мөссүөнүн боруонсаҕа кутан пааматынньыгы скульптор Николай Чоччасов, тимир оҥоһугун Евгений Васильев оҥорбуттара. Онтон кэлин «ыллыыр скамейка» (ыскамыайкаҕа Никифор Семенов ырыаларын ыллыыр тэрил олордуллубута) баар буолан, эмиэ куйаар ситиминэн Никифор Семенов элбэх ахсааннаах сүрүйээччилэрин улаханнык үөрдүбүтэ.
Соторутааҕыта Ньурба куорат Портовской түөлбэтин салайааччыта, куорат Сэбиэтин дьокутаата Айталина Бускарова көҕүлээһининэн Портовской түөлбэ сырдатыллан уота-күөһэ сандаарда. «Кыталык» маҕаһыынтан «Олимп» спорт комплексыгар диэри сатыы дьон күннэтэ сылдьар ойуур зонатыгар элбэх лаампа ыйанна, маны тэҥэ пуорка киирэр Кудряшов уулуссатыгар саҥа уот баҕаланалара туруорулунна. Барыта холбоон 2300 м усталаах уулусса сырдатыыта оҥоһулунна. Манна урбаанньыттар Александр Иванов уонна Евгений Захаров үлэлээтилэр.
Уһун кыһыннаах дойдуга олорорбут быһыытынан, кыһын хараҥаҕа харбыаласпакка, сылдьар сирбит сырдык буолара киһиэхэ уйулҕа эрэ өттүнэн табыгастаах буолбакка, куттал суох буолуутугар эмиэ сабыдыаллааҕын билэбит.
ППМИ үһүс бырайыагын быһыытынан «Сэбиэскэй» түөлбэ сайыҥҥы уутун ситимэ тардыллан бүппүтэ. Оҕуруот аһын олордубаттарынан матыыптаан аккаастаммыт бэрт аҕыйах ыалтан утары, бу түөлбэ бары олохтоохторун тиэргэнигэр уу ситимин турбата тиэрдиллэн турар. Манна бэдэрээтчитинэн «Эгопласт» ХЭТ үлэлээтэ. Эһиил сайын уу носуоһа өрүскэ тимирдиллэн, сайыҥҥы уу ситимэ холбонуохтаах. Оччоҕо, дьэ, бырайыак олоххо киириэҕэ.
Балаҕан ыйыгар Ньурба куорат түөлбэлэринэн көрсүһүүлэр-мунньахтар ыытыллан, олохтоохтор санааларын учуоттаан, алтынньы 4 к. түмүктүүр уопсай мунньахха эһиилги ППМИ куонкуруһугар кыттарга «Маслозавод» түөлбэтигэр сайыҥҥы уу ситимин тутуу, «Энергетик» кыбаарталга эргэ быраҕыллыбыт теплицалар оннуларыгар массыына парковкатын оҥоруу уонна пааркаҕа оҕо оонньуур былаһааккатын тутуу бырайыактара талыллыбыттара. Онон ППМИ өрөспүүбүлкэтээҕи куонкуруһугар кыттарга докумуоннар бэлэмнэнэ сылдьаллар. Манна эмиэ ханнык бырайыактары таларга дьон санаата төһүү күүс буолла. Сайаапкалары барытын Ньурба к. Уопсастыбаннай эйгэлэрин сайыннарыыга дириэксийэтэ бэлэмниир. «Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраама дьон баҕа санаата туоларыгар, куораппыт тупсарыгар күүстээх көмө буолар. Хас сыл аайы көхтөөх дьон, сонун бырайыактар элбээн иһэллэрэ үөрдэр», — диэн Ньурба куорат Уопсастыбаннай эйгэлэрин сайыннарыыга дириэксийэтин салайааччыта Саргылана Седалищева санаатын үллэстэр.
2027 сылга Ньурбаҕа СӨ норуоттарын IX Спортивнай оонньуулара ыытыллыахтара. Онно бэлэмнэнэн, быйыл уонна эһиил улууска Олох-дьаһах эйгэтин тупсарыы сыллара биллэриллэн, былааннаах үлэ бара турар. Улуус нэһилиэнньэлээх пууннарын тупсаран оҥоруу, дьон олороругар табыгастаах усулуобуйаны тэрийии – үлэ сүрүн хайысхалара буолаллар.
Дьокуускайтан кэлиигэ Ньурба улууһун аартыгар баар Үөдэй таһынан кэлбит-барбыт дьон нэһилиэк тупсаҕайдык, чөкөтүк тэринэн-бэринэн олорорун бэлиэтииллэр. Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагарааматтан кыратык халыйан ыллахха, Үөдэй нэһилиэгин салалтата мэлдьи федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыактарга көхтөөхтүк кыттар. Үөдэй нэһилиэгин 350 сылыгар, ол эбэтэр 2017 с. СӨ уонна 4 улуус бочуоттаах олохтооҕо, улууспут урукку баһылыга В.А.Петрова сквер-уһаайбата тутуллубута. Иллэрээ сыл Былырыын 10/25 миэстэлээх оскуола-саад саҥа дьиэтэ киирбитэ.
ППМИ Үөдэйгэ эмиэ кырата суох оруоллаах. 5 сыллааҕыта манна «Ытык өбүгэлэр» аһаҕас халлаан анныгар улууска маҥнайгы түмэл аһыллыбыта. Онтон «Собо-паарка» оҥоруута саҕаламмыта, бастакы үлэтин – аҕыраадатын эҥин урбаанньыт Танхаров оҥорбута. Улууска Норуот көҕүлээһиннэрин сылыгар үп ылан салгыы дьиэтин-уотун оҥорбуттара.
«Собо-паркабыт» билигин даҕаны ситэ илик, — диир Үөдэй нэһилиэгин баһылыга Мария Пудовна Николаева. – Күөлбүтүн ыраастаан дьон хаҥкылыыр сирин оҥорорго бырайыакпытын ырытан оҥорбуппут. «Президентскэй» грант фондатын куонкуруһугар киирсибиппит эрээри, аҕыйах киһилээх кыра нэһилиэк хапсара кэлин кытааппыт эбит. Урут хамыыһыйа бэйэтэ төгүрүк остуолга олорон быһаарара. Кэнники уларыйан, бырайыагы ыраах Москва, Хабаровскай дьоно көрөр буолбуттар, ол иһин маннык куонкурустарга кыттар ыараабыт. Ким эрэ сөбүлүө, ким эрэ сөбүлүө суоҕа, сүрүннээн үбү социальнай хайысхалаах бырайыактарга: бэстибээллэри, куонкурустары тэрийэн ыытарга эҥин биэрэр буолбуттар. Биһиги курдук кыра нэһилиэккэ оннук барсыбат буолан, итинниккэ хапсар ыараабыт. Билигин «Собо-паарка» уотун-күөһүн оҥорорго үлэ бара турар. Эһиил уонна онтон кэлэр сылга нэһилиэккэ киирии суолга «Үөдэй» диэн бэлиэни оҥорторо сатыахпыт.
Быйыл ППМИ чэрчитинэн Лесная (338 м) уонна Центральнай (340 м) уулуссаларбыт өрөмүөннэммиттэрэ. Барыта 1,9 мөл. солк. суумалаах үлэ толоруллубута, ол иһигэр 1,5 мөл. солк. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүллүбүтэ. Олохтоохтор 45 тыһ. солк. кыттыспыттара, спонсор 100 тыһ. солк. биэрбитэ, онтон ордугун олохтоох бүддьүөттэн көрүммүппүт. Бэдэрээтчит «Агроснаб» СПССК барыта холбоон 4059 кубометр буору кутан тэҥнээн суолбутун өрөмүөннээбитэ. Суолларбыт тупсубуттара эрээри, быйылгы ураты элбэх ардахтаах күһүн кэһиллэн хаалла, ону тэҥнэтэ сатыыбыт».
Быһаччы улуустан кыттыбыт 7 бырайыак олоххо киирдэ
Ньурба улууһа Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраамаҕа 2018 сылтан кыттар.
«ППМИ Бэрээдэгин быһыытынан, бастаан Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраамаҕа нэһилиэктэр уонна куораттар эрэ кытталлара, — диир улуус дьаһалтатын экэниэмикэҕэ управлениетын кылаабынай исписэлииһэ Саргылана Иванова. — Ол курдук, 2018 с. улуус 17 муниципальнай тэриллиитин 19 бырайыага куонкуруһу ааспыта.
2019 сылтан улуустар ППМИ-гэ кыттар кыахтаммыттара. 2019-2023 сс. Ньурба улууһуттан 7 бырайыак кыайан олоххо киирбитэ. Ол иһигэр: П.С.Егоров аатынан Акана орто оскуолатын өрөмүөнэ, Д.И.Николаев аатынан Киров оскуолатын өрөмүөнэ уонна сарайын уларытыыта; Ньурба куоракка култуура департаменын тиэргэнигэр «Дьол алааhа» култуурунай-этнографическай комплекс; Н.И. Прокопьев аатынан Хатыы орто оскуолатын спортивнай саалатын өрөмүөнэ; Маар орто оскуолатыгар санузелы оҥоруу; Ньурбачаан Ньимискэннээҕэр муоста оҥоһуллуута; Д.И. Павлов аатынан Өҥөлдьө орто оскуолатын спортивнай-оонньуур былаһааккатын оҥоруу.
2024 с. улуус 2 бырайыага куонкуруһу кыайан ааспатахтара. Билигин эһиилги ППМИ өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһугар кыттарга 2 бырайыак докумуоннара бэлэмнэниллэр: Н.И.Кочнев аатынан Хаҥалас орто оскуолатын байыаннай-спортивнай былаһааккатын оҥоруу уонна Ньурба к. «Родничок» оҕо саадын өрөмүөнэ».
Түмүктээн эттэххэ, бу курдук Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраама чэрчитинэн улууска дьоҥҥо-сэргэҕэ суолталаах элбэх үлэ ыытыллан кэллэ. Ол иһигэр оҕолорбут сайдалларыгар туһалаах тутуулар уонна былаһаакалар, олохпутун-дьаһахпытын чэпчэтэр, тулалыыр эйгэбитин тупсарар, дьон сынньанар-аралдьыйар кэрэхсэбиллээх сирдэрэ буолар эбийиэктэр аҕыйаҕа суохтар.
Геннадий АНТОНОВ