«Болот моһуогуруулара» (кэпсээннэртэн быһа тардыы)
Ити кэнниттэн Болот бэйэтин тэҥнээхтэригэр «бэл кинээһи куттаабыт киһи» диэн сураҕырбыта.
Онтон сотору буолан баран атын аймалҕан ааҥнаабыта: били куораттан тахсан иһэр диэн өртөн сураҕырбыт, кэтэһиннэрбит ыспыраанньык тойон бэйэтинэн бу айгыстан тиийэн кэлбитэ. Киниэхэ холуйдахха, Уордаах Дьэкиим букатын оҕо оонньуута буолан хаалбыта. Сураҕын иһиттэххэ, били Кэбээйигэ баар Ньидьили диэн ааттаах күөлүнэн кыһын тымныыга айанныы сатаан баран, тоҥон уонна айан уһунуттан салҕан, дьаамсык муҥнааҕы хаста эмэ таһыйан туораабыт тойон кини эбит.
– Оо дьэ, кырдьык оннук буоллаҕына, оччоҕо олорбуппут сыччах! – дэспиттэрэ дьон, тойон сураҕыттан куттанан. Тойон, дьэ кырдьык да, муода киһи түбэһэн биэрдэ. Били эһэни кэпсииллэригэр дылы, моонньо сатаан өҕүллүбэккэ, ханан тосхойбутунан иннин диэки бара турар идэлээх эбит. Эн кинини, бэйэҕэр өһө суох буоллаххына, эргилиннэрэ сорунуо да суох тустаах үһүгүн.
Тойон ити идэтэ төһө аһыытын-ньулуунун аан маҥнай Болот аҕата эрэйдээх амсайарга тиийбитэ. Сорох туустаах тумустаахтар этэллэринэн, Болот аҕата суостаах тойоҥҥо дьаамсыгынан анаммытын иһин бэйэтин уолчааныгар, Болокко, махтаныахтаах эбит. Уолчаан кинээһи хайдах ыалдьыттаан таһаарбытын биһиги билэбит. Уол ол «үтүөтүн-маанытын» кинээс умнубатах. Дьэ ол махталыгар уол аҕатын дьаамсыгынан анаан, «дуоһунаска өрө ытыарбыт». Болот аҕата ол «өрө ытыарыллан» төһө абыраммыта, үөрбүтэ-көппүтэ биллибэт. Оттон тойоҥҥо дьаамсык буолан айаннаспыта маннык.
Кини тойонун тэлиэгэҕэ олордон баран, аргыый айаннаан аалларан испит. Куйааһа, бырдаҕа, уута-хаара диибин диэн, киһи эрэ даҕаны киҥэ-наара алдьаныах айана буолбут. Бэйэтэ да, өлүөх быатыгар, оччолорго тэлиэгэттэн атын ханнык да массыына, самолет эҥин сураҕа да иһиллибэт үйэтэ этэ. Ол бытаан тэлиэгэҕэ да олорсон хаалар улахан баҕалаах эбитэ үһү. Дьэ онон Болот аҕата, хайаахтыай, тойону бытаан тэлиэгэҕэ олордон, аа-дьуо айаннаан Муҥ күөл аттыгар кэлбитэ (ааттыын да кинилэргэ түбэстэҕэ бэрдин!). Бу күөл, аатын хоту, ааттаах бадарааннаах сир этэ. Онон Болот аҕата күөл атаҕын тумнан, тыа диэки эргилиннэрэн эрдэҕинэ, тойон соҕотохто бардьыгыныы түспүтэ. Кини, бытаан айантан салҕан, адьас быһатын туһаайарга санаан испитэ, онтон дьаамсыга тэлиэгэтин өҕүлүннэрэн, ханна эрэ тумнаары, айаны бостуой бытаардаары гыммытын көрөн, тулуйбатаҕа:
– Эй-эй, эй ханна, ханна? – диэт, тойон Болот аҕатын сонун саҕатыгар түһэн илгиэлиибин диэн, эргэ таҥас муҥнааҕы көтүрү тардан кэбиспитэ. Болот аҕатын бастакы ночоото ол этэ. Онтон аны аттара, тойон тиэтэйэрин истибэккэ, бадарааҥҥа киирэн, тэлиэгэлиин батыллан хаалбыттара. Болот аҕата иккиһин ол айдааҥҥа обургутук буруйданна. Ол кэнниттэн аттара обоччоҕо чаас аҥаарыттан ордук мөхсөн, күөлэһийэн, нэһииччэ орҕостон, кураанах сири булбуттарыгар, тойон дьаамсыгын онно «үөрэтэ» түһэн биэртэ – аны киһини мээнэ бадарааҥҥа киллэрэн тэбистэрбэт буол диэн. Тиһэҕэр, айаҥҥа туран баран, бырдаҕын, куйааһын, суол салгымтыатын иһин таһыйбыт. Быһата, били кутургуйа талбытынан тахсар, тойон таптаабытынан дьүүллүүр диэн өс хоһоонун этиитэ онно кэлбит.
Ол курдук көрүлээн, кинилэр Мэхээстээх диэн, суол ортотугар олорор сэниэ соҕус ыалга этэҥҥэ тиийэн кэлэн тохтоотулар.
Сурах буолан баран, сытыа баара дуо, кинилэр айаннаан иһэр аймааһыннара Мэхээстээххэ кэлиэхтэрин инниттэн иһиллэ охсубута. Ол иһин, «хоолдьуга өҕүллүбэт» тойону көрөөрү, балачча элбэх киһи мустубута, ол ортотугар Болот кытта баара. «Эһэ курдук кылгас, суон моойдоох күтүр буоллаҕа дуу» дии санаабыттара, оттон сорохтор «өҕүллүбэт буоллаҕына, ол аата, төрүт да моойо суох киһи буолуо» дэспиттэрэ. Кинилэр онтон, тойон син биир киһи курдугун көрөн баран, хомойо санаабыттара. Кини арыычча атына диэн, сиһэ олус көнөтө бэрт этэ, моойдуун, кэтэхтиин барыта биир күдьүс буолан, киил мас биитэр иэҕиилээх хайыһар курдук чинэччи тарда сылдьар эбит. Болот ону тоҕо эрэ сөбүлүү көрбөтө.
«Мин аҕам кэтэххэ сырбаппыта буоллар, холоон да буолуо эбит», – дии санаата Болот, кэлбит тойону көрөн баран.
Тойон ыалга кэлэн хаамарыттан саҕалаан тугу оҥороро барыта Болот тириитин таһынан буолан истэ. Бэл, остуолга олорордуун толоостук көһүннэ. Ким да диэки көрбөккө, көҥөммүт курдук, умса туттан олорон ыал аһын саамай күндүтүн, үчүгэйин кыанар күтүр буолан биэрдэ. Тото-хана аһаан, сырҕаан туран баран, аны биир-икки күөс быстыҥа «өлөн ылар үһү» диэн ыалы куттаата. Онтуката көннөрү утуйа, сынньана түһэн ыларын эппит эбит.
Ону истээт, дьиэлээхтэр тойоҥҥо анаан таһырдьа, ампаар ойоҕоһугар, күлүккэ орон оҥоро охсон биэрдилэр.
– Бары үөһэ-аллара туруҥ, хамсаамаҥ, тыынымаҥ, – диэн буойуу, бакаат бөҕөтө буолла.
Оҥоһуллубут сымнаҕас ороҥҥо тойон тахсан даххаһыйан сытынан кэбистэ.
Болот ампаар муннугар аргыый, атаҕын тумсунан хааман сыбдыйан кэлэн, утуйа сытар тойону өҥөс гынан көрбүтэ, кини бэйэлээх иттэннэри түһэн баран, утуйан тыылла сытара, бытыга уруккутунан сэбирийэн, баттаҕа уон араастаан арбайан көстөрө. «Аата, даххаһыйан түһэн!» диэн абара санаан баран, уолчаан төттөрү эргиллэн, тусаһа аттынааҕы ойуур диэки суһал соҕустук хаама турбута.
Ити бириэмэҕэ Болоту таһыттан көрбүт киһи, көрсүө да уолчаан, буойууну истэн, тыаһа-ууһа суох хааман сыбдыйан эрдэҕин диэн хайгыы саныан сөп курдуга.
Оттон, дьиҥэр, Болот былаана атын этэ. Ол иһин кини ойуурга тахсан, уһун синньигэс ураҕас быһынан, ампаар диэки хат үөмэр былаастаан төннөн испитэ. Болоту хайҕаабыт киһи ону көрдөр, бука, обургутук мунаарыа эбитэ буолуо, биитэр бу ураҕаһынан сахсырҕаны арааһы үүрэн, тойон сынньалаҥын харыстыы иһэр диэн эбии хайгыа эбитэ дуу?
Уолчаан туох-ханнык былааннааҕын бил-бэккэ, көннөрү кэнниттэн батыһан испиппит буоллар, биһиги манныгы көрүө эбиппит. Кини ураҕаһын, көстүбэтин диэн, аргыый соһон, мааҕыҥҥы сиригэр кэлэн тохтоото, тыаһы-ууһу иһиллэстэ. Тойон бэрт кытаанахтык утуйбут, муннун тыаһа араастаан соноон-синньээн, атын үлүгэрдик баччыгынаан ылбахтыыр. Дириҥник утуйбут. Хайыай, утуйумуна, хайа аара уһун айан суолугар сылайан, кини аҕатын илгиэлээн, эттээн, эт киһи илистэн кэлэн сыттаҕа дии!.. Сыттын, биһиги киниэхэ кыһаммаппыт. Оттон кини бу арбаллыбыт баттаҕын ыллахха, биһиги ону аргыый боруобалаан көрүөхпүт. Бэйи, кини да кыратык билэ, амсайа түстүн атаҕастанар диэн төһө аһыы-ньулуун буоларын!.. Инньэ дии саныыр Болот уонна кини ураҕаһын уһуга утуйа сытар киһи бэртээхэй куударатын аргыый ибигирэтэн барбыта…
Тойон буоллаҕына түһүү сытта. Кини дьиэтигэр эбит. Эбиэт кэнниттэн сымнаҕас дьыбааныгар иттэнэ түһэн кэбистэ. Арай аттыгар толору эттээх-сииннээх, мөтөгөр түөстээх эстэрээпэ кыыс баар буолбут, тойону баттаҕыттан имэрийэр, күлэн мичилийэр. Илиитэ сымнаҕас да сымнаҕас. Кыыс толлорун да, кыбыстарын да умнан кэбиспит быһыылаах. Тойон киниэхэ кыыһырбат, төттөрүтүн, хата эбии сы-лаанньыйан, хараҕын быһа симириктээн ылар. Авдотия Юрьевна, баҕар, билэн кыыһырдын, кини оннооҕор буолуохтан кыыһырааччы… Көр, аны кыыһа баттаҕын эрийбэхтээн эрэр, соруйан ыарытыннара, хоччоххойдук туттубута буола сатыыр. «Ээх, оттон оччоҕо синэ биир!» – диэн саҥардыы хоруйдаһан иһэн, эмискэ сырдык-хараҥа икки ардыгар киирэн ылла. «Һуук, айакка, абытай!» – диэн сарылаабытынан, баттахтарын кытта өрө тустубутунан тойон олоро түстэ. Тарбах диэн кэлиэ дуо, баттаҕар сөрүөстүбүт ураҕас төбөтүн мүччү-хаччы харбаан хаалла.
Тойон хаһыытын истэн, өлө куттаммыт дьиэлээх дьон сырсан кэлбиттэрэ, киһилэрин сирэйэ сөрүөччү тардан хаалан баран олорор этэ, баттаҕын таптаммахтаан ылара, онтон атын туох да саҥа-иҥэ суоҕа. Онтон кэмниэ-кэнэҕэс: «Тутуҥ түөкүнү, тута охсуҥ!» – диэн хаһыытаабытыгар, дьон «түөкүнү» тута мээлэ атах-балай сырса сатаабыттара да, тугу да булбатахтара. Арай ампаар кэннигэр синньигэс, сабыс-саҥа сулламмыт ураҕас сыппыта да, ону ким да айдааҥҥа өйдөөн көрбөтөҕө уонна ол ураҕас төбөтүгэр үкчү ыспыраанньык баттаҕын курдук аҕыйах кугас түү эриллэн хаалбытын эмиэ ким да болҕойботоҕо.
«Түөкүн» ол курдук көстүбэтэҕэ. Тойон кэнники өй-төй ылан баран, бэйэтэ да кыбыстан, оччо айдааны тарпакка, баран хаалта. Хата ол оннугар антах тиийэн, кинээһи сэттэтин ылбыт этэ. Ол кэнниттэн Уордаах Дьэкиим Болокко таала ордук кырыыламмыта диэн буолар…
Николай Заболоцкай–Чысхаан