Быйыл Саха сиригэр Авиалесоохрана тэриллибитэ 80 сылын бэлиэтиир.
Устуоруйаны сэгэтэн көрдөххө, архыып даннайынан аан бастаан 1944 сыллаахха Саха сиригэр икки авиаэтэрээт тэриллибит. Иркутскай уобалас авиаотделениетыттан Мордовской диэн ааттаах хамандыыр ананан үлэлии кэлбит. Бастакы сылларыгар 74, 2004 иэннээх баһаары умулларбыттар. Эһиилигэр Саха сиригэр бирикээс таһааран туспа авиаотделение, «Якутская база авиационной охраны лесов» диэн ааттанан 1949 сыллаахха тэриллибит. Ол кэмтэн ылата Саха сиригэр хас да авиаотделениелардаах, этэрээттэрдээх парашютистардаах туспа тэриллэн үлэлиир.
Оччотооҕуга сэбиэскэй кэм саҕана авиаотделениеларынан күрэхтэһиилэр ыытыллаллара, күрэхтэр түмүктэринэн бастыҥнартан бастыҥ Сойуус үрдүнэн көһөрүллэ сылдьар былаахтаахтар эбит. Саха сирин отделениелара, авиаэтэрээттэрэ бастыҥтан бастыҥ көрдөрүүлэнэ сылдьыбыттар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр биир кэмҥэ Саха сирин баһаардарын кэтииргэ 100 сөмөлүөт көтөр эбит, 1,5 тыһыынчаттан тахса парашютист, десантник-пожарниктартар үлэлээн ааспыттар. 80 сыл устата элбэх киһи үлэлээн аастаҕа. Бастаан тэриллэригэр кэлии омуктар үлэлээбит буоллахтарына, билигин Сахабыт сирин араас муннуктарыттан талыллан үлэлииллэр.
Оройуон ойуурдарын уоттан быыһыыр сыаллаах Ньурбаҕа 1948 сыллаахха У-2 сөмөлүөтүнэн ойууру кэтээн көрүү, ботурууллааһын саҕаланар. Бастаан 5-6 парашютист-баһаарынайдар буолан үлэлээбиттэр. Парашютистар ойуур баһаара турбут сирин аттынааҕы нэһилиэнньэлээх пууҥҥа түһэн олохтоох дьаһалтаны кытта дьону мунньан умуруора бараллара.
1951-1952 сылларга АН-2 сөмөлүөккэ парашютистар, кэлин вертолет кэлбитин кэннэ десантниктар үлэлиир буолбуттар. Ол кэмҥэ Николай Попов бастакы парашютиһынан үлэлээбит. Оччотооҕу кэмҥэ парашютистар саас эрдэ Ньурбаҕа Бүлүү эбэҕэ эрчиллэллэрэ, билигин эрчиллиилэри Дьокуускайдааҕы авиалесоохрана үөрэтэр.
Авиалесоохрана үбүлүөйдээх сылыгар Ньурбатааҕы ойуур хаһаайыстыбатыгар Макаров Валентин Николаевич үлэлээбит сылларын кэргэнэ Наталья Васильевна кэпсиирин хаһыакка сырдатарга сананным.
Наталья Каретникова:
— Кэргэним Валентин Николаевич Накыыҥҥа үлэлии барыан иннинэ ойуур баһаарын умуруорууга парашютист-баһаарынайынан, онтон үлэлээбитэ үһүс сылыттан парашютнай-баһаарынай группаҕа инструкторынан 1979 сыл алтынньы 11 күнүттэн 1993 сыл алтынньы 23 күнүгэр диэри үлэлээн, 37 сааһыгар пенсияҕа тахсыбыта.
Ньурбатааҕы авиалесохрана 1980-с сыллардаахха Зуфар Акмалетдинович Халялеев салалтатынан таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Республикаҕа биир бастыҥ көрдөрүүлээхтэрэ. Лесной авиация олорор дьиэлэрин үлэһиттэр бэйэлэрин күүстэринэн туппуттара. Оччолорго бу тэрилтэ элбэх үлэһиттэрдээҕинэн, Ньурбаҕа биир улахан тэрилтэлэр ахсааннарыгар киирсэрэ.
Сылын аайы үлэһиттэр үлэ сезона аһыллыан иннинэ кулун тутар ыйтан эбэһээт эксээмэн, зачет туттаран баран биирдэ парашютистар сөмөлүөттэн ыстаныылара саҕаланара. Оттон десантниктар бөртөлүөттэн түһүү оҥороллоро. Ол кэмҥэ Бүлүү бөлөх улуустартан, Кэбээйиттэн тиийэ кэлэн эрчиллэннэр үлэлииргэ көҥүл ылан бараллара.
Кэргэттэрбит муус устар ый ортотуттан балаҕан ыйын ортотугар диэри дьиэлэригэр хонор хоноһо буолаллара.Сааскы баһаардарга үксэ Амурскай, Читинскай уобаластарга 45 хонукка командировкаҕа көтөллөрө. Биһиги, дьахталлар: «Опять остался один женбат», — дэһэн күлсээччибит. Бары биир тэҥ кыра оҕолордоох буолан бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэр этибит.
Арыт күн баһаартан тахсаат ситэри чэй да испэккэ саҥа термоточка көһүннэ диэн, эмиэ туга-ханныга биллибэт хас да хонукка, хас да нэдиэлэҕэ көттөхтөрө ол… Эмиэ оҕолорбутун кытта хаалан хаһан ардах түһэрин кэтэһии саҕаланара… Күнү быһа Ан-2 сөмөлүөтүнэн патрулированиеҕа көтөн бараннар дьиэлэригэр төннөн иһэннэр термоточка булан онно ыстаналлара уонна түүнү быһа баһаары умуруоруохтарыгар диэри бу дьон уоту кытта өрө мөхсөллөрө. Түүн уот намырыыр, «утуйар», дьэ ол кэмҥэ туттумахтаан хаалаллар.
Урут бүтүн Сэбиэскэй Сойууһунан ойуур баһаарын умуруорууга үлэлээбиттэрэ. Ханна-ханна тиийбэтэхтэрэй диэн ыйытыахха сөп. Араас сири-дойдуну ойуур баһаарыттан утуйар ууларын умнан туран быыһаан, бэйэлэрэ уокка былдьана сыһаннар, ол быыһыгар араас көрүдьүөстээх түгэннэргэ түбэспиттэрэ элбэх буоллаҕа.
— Ол саҕана Саха сиригэр ханна улахан баһаардар тура сылдьыбыттарай?
— Улахан баһаардар ити кэмҥэ Өлүөхүмэ, Томпо, Уус-Майа улуустарыгар турааччы. Эрдэ эппитим курдук, саас буолла да Чита бастакынан умайара.
Кэргэним Валентин Николаевич парашютист-пожарник быһыытынан түмүктүүр ыстаныытын оҥорбута. Муҥутаан 1983 сыллаахха сөмөлүөттэн 31-дэ парашютунан ыстаммыт, бу кини бэйэтэ бэлиэтэммититтэн этэбин.
Ити курдук айылҕа, дьон содулуттан тахсыбыт баһаардары умуруоран кэллэхтэрэ. Билигин сынньалаҥҥа тахсан олорор бэтэрээн үлэһиттэри ис сүрэхпиттэн үбүлүөйүнэн эҕэрдэлиибин! — диэн түмүктээтэ.
Ойуур баһаара аччыырыгар, билигин үлэлиир үлэһиттэргэ, таһыттан көмөҕө кэлээччилэргэ мэлдьи өйөбүл баар буоларыгар баҕаран туран, суруйуубун түмүктүүбүн.
Антонина Семенова