Ньурба улууһа тыа хаһаайыстыбата уонна бырамыысыланнас тэҥҥэ тутуллан сайдан иһэр өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ улуустарыттан биирдэстэрэ. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын, Ил Дархан Айсен Николаевы кытта биир ситимнээх үлэ түмүгэр араас источниктартан, ол иһигэр федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөттэриттэн үбүлэнэн кэнники сылларга элбэх үлэ ыытылынна. Улуус иннигэр турар былааннаах үлэ эмиэ киэҥ. Бу туһунан улуус баһылыга Алексей Иннокентьевы кытта сэһэргэстибит.
“Дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит национальнай бырайыактарын чэрчитинэн улууска баараҕай уонна дьоҥҥо-сэргэҕэ олус наадалаах эбийиэктэр үлэҕэ киирэллэр, — диир Алексей Михайлович. – Көрөн кэбиһиҥ — «Куттала суох, хаачыстыбалаах суоллар» бырагырааманан тутуллубут Марха өрүһү уонна Түүкээн үрэҕи туоруур муосталары. Федеральнай суолунан айаннааччыларга эрэ табыгастаах буолбакка, чуолаан бу эҥэр нэһилиэктэр олохтоохторугар, итиэннэ бүтүн улуус дьонугар-сэргэтигэр даҕаны олус абыраллаах буолла. Суол – олох хорук тымыра диэн мээнэҕэ эппэттэр. Сырыы-айан хаайтарыыта суох буолуута дьон олоҕун хаачыстыбата үрдүүрүгэр тиэрдэр. Аны 2030 с. диэри Күндээдэбит аннынан уонна Үөһээ Бүлүү аннынан муосталар тутуллан киирэллэрин күүтэбит.
5 сыл иһигэр улууска 20 социальнай эбийиэк үлэҕэ киирдэ. Балартан саамай баараҕайдара – Ньурба к. 280 миэстэлээх оҕо уһуйаана “Демография” нацпроект чэрчитинэн 3 сыллааҕыта тутуллан киирбитэ. Бу иннинэ Ньурба куоракка элбэх оҕо уһуйааҥҥа хабыллыбакка уочаракка турбут буоллаҕына, билигин бу кыһалҕа туоратылынна.
Нэһилиэктэри куусталарынан сайыннарыыга болҕомто ууруллар. Маныаха ураты болҕомто өр сыллар тухары социальнай эбийиэктэрэ тутуллубакка кэлбит, улаханнык эргэрбит эбийиэктэрдээх нэһилиэктэргэ туһаайыллар. Нэһилиэктэргэ социальнай инфраструктара ситэри-хотору буоллаҕына, дьон олороругар табыгастаах усулуобуйа тэриллэр, ону кытта дьон көһөн барыыта даҕаны тохтуо этэ.
Өрүс туорааһыннаах Күндээдэҕэ олохтоохтор сүрүн туруорсуулара оскуола уонна уһуйаан саҥа дьиэлэрин туттарыы этэ. Биллэрин курдук, күндээдэлэр уһун кэм устата ирдэбилгэ эппиэттээбэт агрофирма эргэ хонтуоратын дьиэтин оскуола гынан оҕолору үөрэтэн кэлбиттэрэ. Оҕо уһуйаана эмиэ эргэ этэ. 176 миэстэлээх киэҥ-куоҥ оскуола уонна 50 миэстэлээх оҕо уһуйаана тутуллан, итиннэ эбии “Доруобуйа харыстабыла” нацпроегынан врачебнай амбулатория дьиэтэ киирэн, Күндээдэ социальнай инфраструктурата ситэри-хотору буолла.
Хорула — улуустан тэйиччи сытар нэһилиэк, нэһилиэнньэтин ахсаана биир тэҥник турар. Элбэх ыал кииннэммит сылыттыыга уонна уу ситимигэр холбонон олороллор. Кэнники сылларга «Доруобуйа харыстабыла” нацпроегынан саҥа врачебнай амбулатория, итиэннэ 60 миэстэлээх начаалынай оскуола дьиэтэ, элбэх аналлаах култуура дьиэтэ – МФЦ уонна 4 кыбартыыралаах уопсай дьиэ тутулуннулар.
Итини сэргэ Маалыкайга – 50, Ньурбачааҥҥа – 50, Күндээдэҕэ – 50, Дьиикимдэҕэ уонна Маарга – 35-тии миэстэлээх уһуйааннар, Чаппандаҕа — 50/100 миэстэлээх оскуола-саад, Үөдэйгэ 10/25 миэстэлээх оскуола-саад киирбиттэрэ. Маалыкайга Искусство оскуолатын дьиэтин туттарбыппыт. Чугастааҕы нэһилиэктэртэн оҕолор эмиэ тиийэн дьарыктаныах тустаахтар диэн ирдэбил туруорбуппут. «Спорт — норма жизни” федеральнай бырагырааманан Антоновкаҕа спорт комплекса тутуллубута. Билигин бу спорт комплекса боксаҕа олимпиецтары, элбэх биллиилээх спортсменнары иитэн таһаарбыт биир дойдулаахпыт, улуу тренер А.И.Пахомов аатын сүгэр. Иллэрээ сыл 250 миэстэлээх Ньурбатааҕы судаарыстыбаннай тыйаатыр дьиэтэ тутуллан киириэҕиттэн, улуус култуурунай олоҕо өссө сэргэхсийдэ. Бэл диэтэр, ыаллыы улуустартан кэлэн испэктээк көрөн барар буоллулар.
«Саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү» бырагырааманан 5 сыл иһигэр 47451 кв. м. иэннээх олорор дьиэ үлэҕэ киирдэ. Ол иһигэр былырыын 3 дьиэни киллэрбиппит. Быйыл 32 кв-лаах дьиэ («Виком” ХЭТ) уонна 82 кв-лаах дьиэ (“СахаБилд” ХЭТ) үлэҕэ киириэхтээхтэр. Бу сылга эмиэ Ньурбаҕа «Региональнай сайдыы” – 81 кв-лаах, “Масстрой» — 41 кв-лаах, “СахаБилд” – 86 кв-лаах уонна “Кова” ХЭТ – 37 кв-лаах дьиэлэр тутууларын саҕалаан, эһиил үлэҕэ киллэриэхтээхтэр.
Ыраас уунан хааччыйыы
Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэттэн үп көрүллэн уонна улуус харчынан кыттыһан, Ньурба к. сууккаҕа 800 кубометр ууну ыраастыыр кыамталаах ”Амакинка” ыстаансыйа саҥардыллан оҥоһуллубута. Барыта 48 мөл.солк. тахса суумалаах улахан үлэ ыытылынна. Ньурба куорат улахан аҥаара ыраас иһэр уунан хааччылынна.
“Ыраас уу” нацпроегынан Ньурба куоракка сууккаҕа 1200 кубометр ууну сир анныттан хостоон ыраастыыр ыстаансыйа тутулла турар. 194 сыбаайа барыта түһэрилиннэ. Бэдэрээтчитинэн “Сибтрансстрой” ХЭТ үлэлии сылдьар. Бу күннэргэ проектант кэлэн сылдьар, авторскай надзор быһыытынан уу ситимнэрин барытын чинчийэн көрдүлэр. Үлэ график быһыытынан баран иһэр. Муус устар ыйтан рандбалкатын, арматуратын баайан саҕалыахтара, ыам ыйыгар бетонун кутан барыахтаахтар. 3 этээстээх, бэйэтэ насоснай ыстаансыйалаах эбийиэк буолар. Итини таһынан быйыл 5 км кэриҥэ уу ситимэ тардыллыахтаах. Бу ыстаансыйа сыл бүтүүтэ үлэҕэ киирэрэ былааннанар. Оччоҕуна Ньурба олохтоохторун ыраас уунан хааччыллыыта өссө тупсуоҕа.
Быйылгы үлэлэр
Ааспыт сыл бүтүүтэ Ньурба к. “Доруобуйа харыстабыла” нацпроегынан балыыһа 2-с уочаратын бастакы сыбаайата түһэриллибитэ. Билигин сыбаайатын 3 гыммыт 1-рэ түһэриллэн бүттэ. Ону кытта тэҥҥэ сир аннын тымнытар үлэ бара турар, тымнытар туруупкалары түһэрбиттэрэ. Бэдэрээтчит “Силим” ХЭТ тутуу матырыйаалын таһа сылдьар. Балыыһа 2-с уочарата 2025 с. бүтүүтэ үлэҕэ киирэрэ былааннанар.
“Тыа сирдэрин кэлимник сайыннарыы” федеральнай бырагыраамаҕа нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы суоллары оҥорууга быйыл 2 сайаапканы (Дьиикимдэ-Сүлэ уонна Акана-Чкалов суолларын) ыытан турабыт. Эрдэ маннык тосхолунан Ньурба-Сүлэ суола оҥоһуллубута. Онон кэтэһэбит. СӨ Тырааныспарын министиэристибэтин кытта кыттыгас пилотнай бырагырааманан быйыл Дьиикимдэ киин уулуссата аспаалланыахтаах. Үбэ 3 сылга тыырыллыбыта, быйыл эбии үп көрүллэр түгэнигэр барытын биирдэ бүтэрэр баҕалаахпыт.
Үтүө дьыала хамсааһын чэрчитинэн Хаҥаласка оҕо уһуйаана сыл бүтүүтэ үлэҕэ киириэхтээх. Аукциоҥҥа “Стройгазсервис” тэрилтэ кыайан, матырыйаалын таһа сылдьар. Тутааччылар биригээдэлэрэ кэлэн сарайын оҥорон ортолоон эрэр.
Эмиэ Үтүө дьыала хамсааһынын чэрчитинэн Үөдэй оскуола-саадын 2-с түһүмэҕэр спорт-саала тутуута быйыл саҕаланар, үлэҕэ киирэр болдьоҕо — эһиил. Муус устар ыйыгар бэдэрээтчити быһаарарга аукцион биллэриллэр.
«Региональнай сайдыы” ХЭТ Антоновкаҕа административнай дьиэни, ол эбэтэр норуот айымньытын дьиэтин тутан эмиэ быйыл үлэҕэ киллэриэхтээх. Биир улахан эбийиэкпит — Чуукаар оскуола-саада. “Сэттэ” хампаанньа матырыйаалларын таһа сылдьар. Быйыл холлоҕоһун бүтэрэн сарайын сабар былааннаахтар. Эһиил үлэҕэ киллэриэхтээхтэр. Бу аҥардас улуус харчытынан тутулла турар.
Федеральнай үп суотугар Марха орто оскуолатын хапытаалынай өрөмүөнэ саҕаланаары турар. Аукцион түмүктэннэ, бу күннэргэ бэдэрээтчити кытта хантараакка илии баттаһыахтаахпыт. Муус устар ыйыттан саҕалаан атырдьах ыйыгар диэри бүтэриэхтээхтэр. Үөрэх дьыла бүтүөр диэри Марха интернатыгар оҕолору үөрэтии тэриллиэҕэ.
Суол оҥоруутугар тохтоотоххо, быйыл Ньурба к. Макар Семенов уулуссата, Лермонтов уонна Христофор Максимов уулуссалара (Степан Васильев уулуссаттан Сэбиэскэйгэ диэри) аспаалланыахтара.
— Алексей Михайлович, Ньурбаҕа 2027 с. ыытыллыахтаах СӨ норуоттарын IX Спортивнай оонньууларын былааныгар 16 эбийиэк тутуута киирэн сылдьар буолбаат?
— Оннук, барыта 16 эбийиэк баар. Бириэмэбит кыра соҕус хаалла. Үчүгэйэ диэн — улахан эбийиэктэрбит саҕаланнылар. Стадион тутуутун үлэтэ былырыын сөргүтүллэн саҕаламмыта. “Сэттэ” ХЭТ өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ үлэлээҕинэн биллэр тутуу тэрилтэтэ. Матырыйаалын таһан саҕалаата. Сайын өрөспүүбүлүкэттэн эбии үп көрүллүөхтээх. Стадион 2026 с. бүтэрэ былааннанар.
Сууккаҕа 1200 кубометр ууну ыраастыыр кыамталаах ыстаансыйа уонна балыыһа 2-с уочарата эмиэ бу былааҥҥа киирэн сылдьаллар. Эппитим курдук, , биирэ — быйыл, иккиһэ эһиил үлэҕэ киириэхтээхтэр.
Оонньуулары көрсө тутуллуохтаах 288 миэстэлээх Антоновка оскуолатын самалык дьиэтин уонна 150 миэстэлээх Антоновка уһуйаанын техзаданиелара оҥоһуллан Экономика уонна Үөрэх министиэристибэтигэр сөбүлэһиннэриини ааһа сылдьаллар. Стрелковай тир техзаданиета бүттэҕинэ эмиэ министиэристибэлэринэн сөбүлэһиннэриигэ барыахтаах.
Физкултуурунай-чэбдигирдэр комплекс проектнай-сметнай документациятын корректировката оҥоһуллар. Эбии инженернэй-геологическай үлэлэри ыыттардыбыт, чуолаан фундаменыгар эбии чинчийии оҥоһулунна. Экспертизата бүттэҕинэ уонна эбии үп көрүлүннэҕинэ бу күһүҥҥүттэн саҕалыырга былаанныыбыт. 360 миэстэлээх Убайаан орто оскуолатын саҥа дьиэтин тутуутун дивидент үбэ кэллэҕинэ быйыл саҕалыыбыт. Бырайыага экспертизаны ааһа сылдьар. 2027 с. диэри үлэҕэ киллэриэхтээхпит.
Чаппандаҕа нацпроегынан “Умный спортивный зал” диэн тутуллуохтаах. “Бизнес-Принт” диэн федеральнай бырайыагынан модульнай спорт саалатын аҕалан туруоран биэриэхтээхтэр. Биһиги фундаменын оҥорон биэриэхтээхпит. Күндээдэҕэ спорт-саала тутулла турар, үлэ 2-с түһүмэҕин аукциоҥҥа таһаарыахтаахпыт. Эһиил үлэҕэ киирэр.
Биир улахан эбийиэкпит – Куоначчаан муостата. Муоста тутуллар учаастагын өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр биэрдибит. Суумата даҕаны улахан, онон бу боппуруоска СӨ Тырааныспарга министиэристибэтин кытта үлэлиибит. Биһиги биир дойдулаахтарбыт, Ил Түмэн дьокутааттара өйөөн, улуус туруорсуулаах боппуруостарынан биһигини кытта тэҥҥэ эмиэ күүскэ турунан үлэлии сылдьаллар.
Түмүктээн эттэххэ, биһиги иннибитигэр соруктар улахаттар, үлэ үгүс. Улууспут олохтоохторун түмсүүлээх үлэлэринэн уонна өрөспүүбүлүкэ салалтатын өйөбүлүнэн, былааннаммыт үлэни тиһэҕэр тиэрдиэхпит.
Геннадий Антонов