Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев Ньурбаҕа кэлэ сылдьан сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр үлэһиттэригэр былаас биир ситимин олохтуур туһунан олохтоох салайыныы саҥа сокуонун бырайыагын туһунан интервью биэрдэ.
Дойдуга биир кэлим аһаҕас былаас ситимэ үөскүүр
«Бу күннэргэ саҥа ылыллыахтаах федеральнай сокуон тула кэпсэтии буола турарынан, дойдум дьонугар быһааран кэпсиэхпин наада, — диир Владимир Михайлович. — Бастакытынан, Арассыыйаҕа олохтоох салайыныы туһунан сокуон 1995 с. ылыллыбыта. Ити кэнниттэн СӨ бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэнэ 1997 с. өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох салайыныы сокуонун ылыммыта. 2-с ыҥырыылаах Ил Түмэн 1998-2002 сс. 17 сокуону ылыммыта. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ 2002 с., үгүс субъектартан арыый хойутаан да буоллар, дириҥник толкуйдаан 2 таһымнаах олохтоох салайыныыга киирбиппит. Манна биири тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада: нэһилиэк таһымыгар баһылык 2006 сыллаахтан эрэ талыллар буолбута. Сэбиэскэй кэмҥэ нэһилиэк таһымыгар олохтоох сельсоветтар диэн ананар салайааччылаах былаас уорганнара үлэлээбиттэрин өйдүүбүт. Олохтоох салайыныы бастакы түһүмэҕэр нэһилиэктэр баһылыктара эмиэ ананаллар этэ.
Онтон ыла 18 сыл ааста, билигин атын уларыйыылар, реформалар саҕаланан эрэллэр. Тоҕо оннук буолла? 2020 с. Арассыыйа Конституциятыгар биир кэлим аһаҕас былаас ситимэ үөскүөхтээх диэн чопчу нуорма киирбитэ. Арассыыйаҕа 2021 с. урукку үлэлии турбут 184 №-дээх сокуон оннугар, дойду субъектарын ситэриилээх уонна сокуон ылынар уорганнарын ситимин туһунан 414 №-дээх сокуон ылыллыбыта. Манна СӨ Ил Түмэнэ бэйэтин этиилэрин бэлэмнээн киллэрбитэ, ону Госдума үксүн ылынан турар. Бу сокуон федеральнай киин уонна субъект таһымыгар боломуочуйаларын быһаарбыта. Итиннэ сөп түбэһиннэрэн, билигин субъектар боломуочуйалара балайда кэҥээтэ. Эрдэ 50-ну кыайбат боломуочуйалаах буоллахпытына, билигин 100-чэ араас боломуочуйаны сүктүбүт.
2022 с. тохсунньу 25 к. олохтоох салайыныы сокуона бастакы ааҕыыга ылыллыбыта. Сүрүн кэнсиэпсийэ — сүнньэ сонно бигэргэммитэ. Онно биир таһымнаах олохтоох салайыныы Арассыыйа бүттүүнүгэр баар буолуохтаах диэн чопчу суруллубута. Ил Түмэн уонна СӨ Ил Дархана этиилэринэн өрөспүүбүлүкэҕэ улахан хамыыһыйа тэриллибитэ, бары улуустарга уонна нэһилиэктэргэ дьүүллэһэн этиилэрин киллэрэллэригэр этиллибитэ. Үгүс улуустарга уонна нэһилиэктэргэ көхтөөхтүк дьүүллэһэн, элбэх уопсастыбаннай тэрилтэлэр кыттан этиилэрин киллэрбиттэрэ. Сүүһүнэн этии киирбитэ. Анал хамыыһыйа көрөн дьүүллэһэн баран көннөрүүлэри бэлэмнээн, Ил Түмэн 2022 с. олунньу 15 к. этиилэри Госдумаҕа ыыппыта. Билэҕит — ити кэмҥэ Анал байыаннай дьайыы саҕаламмыта. Ол иһин сокуоҥҥа 2022-2023 сс. хамсааһын тахсыбатаҕа.
2024 с. күһүнүгэр кэлэн, бириэмэ ааспытынан сибээстээн, сокуон барылыгар эбии туох көрүүлээххитий диэн киллэрбиттэрэ. Аҕыйах хонугунан сокуоммут иккис ааҕыыга ылыллаары турар. Кэнсиэпсийэтэ чопчу, ону ким даҕаны уларыппат. Оччоҕуна хайдах буолабытый? Манна араас ис хоһоонноох суруйуулар, видеолар ватсабынан тарҕанан, дьону аймаатылар. Араас усках кэпсээннэр үөдүйдүлэр. Ол иһин өссө төгүл быһааран биэриим, бу иннинэ син балачча элбэхтик хаһыакка, тэлэбиидэннэҕэ кэпсээн кэллим.
Нэһилиэгинэн бытарыйардааҕар, улууһунан түмсэн олорон ордук сайдыахпыт
Бастакытынан, нэһилиэкпит суох буолар, онон эстэр буоллубут дииллэр. Оннук буолбатах. СӨ Конституциятын уонна административнай-территориальнай тутул туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонун быһыытынан, нэһилиэк – административнай биирдэм (единица), онон син-биир нэһилиэкпит баар буолар.
Иккиһинэн, сорох дьон нэһилиэк кыраныыссата суох буолуо дииллэр, оннук буолбатах. Эмиэ СӨ Конституциятын уонна СӨ административнай-территориальнай тутулун туһунан сокуоммут быһыытынан, нэһилиэк, улуус туһунан кыраныыссалаах. Ити этиллэр сокуон ону сотон кэбиспэт.
Үсүһүнэн, сорохтор нэһилиэктэр үбэ-харчыта, бүддьүөтэ суох буолаллар үһү диэн сыыһа өйдөбүлү биэрэ сатыыллар. Улуус биир муниципальнай уокурук буоллаҕына, кини муниципальнай тэриллии быһыытынан уопсай биир бүддьүөттээх буолар, оттон территориальнай уорганнар — нэһилиэктэр симиэтэ быһыытынан үлэлииллэр. Итинник (симиэтэнэн) биһиги сэбиэскэй кэмҥэ сельсовет баар эрдэҕинэ уонна олохтоох салайыныы киириэр диэри үлэлээн-олорон кэлбиппит. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэ муниципальнай тэриллиилэрэ ортотунан 90 тахса % дотацияҕа олороллор. Араас социальнай эбийиэктэри уонна ОДьКХ эбийиэктэрин, уулуссалары, уоту оҥорууну өрөспүүбүлүкэ бэйэтин бүддьүөтүн суотугар үбүлээн кэлбитэ, инникитин даҕаны оннук үбүлээн тутар буолуоҕа. Нэһилиэктэргэ норматив уонна методика быһыытынан туһааннаах үп син-биир бэриллэр, онон ити үп-харчы суох буолуоҕа диэн куттууллара диэн дойҕох эрэ. Төттөрүтүн үп эбиллэн кэлэр чинчилээх. Тоҕо диэтэххэ, билигин Арассыыйа таһымыгар бу сокуон ылылыннаҕына бүддьүөт, нолуок сокуоннарыгар уларыйыы киирэр. Онон олохтоох салайыныы ситимигэр нэһилиэктэргэ тиийэ, үбүлээһин дохуоттаах чааһа улаатар чинчилээх.
Аны туран нэһилиэк сирин, сир баайын дьаһайбат буолар үһү диэн куттууллар. Сир сокуонун уонна 53 №-дээх сокуон быһыытынан муниципальнай оройуон иһигэр сир боппуруоһа оройуон таһымыгар быһаарыллар. Оттон сир баайа урут даҕаны, билигин даҕаны судаарыстыба баайын буоларын быһыытынан, федеральнай туһааннаах уорганнар дьаһайаллар.
1990-с сс. саҥа тутулга үктэммиппит кэннэ, биһиги нэһилиэктэрбит араас быһыыга-майгыга үлэлээн кэллилэр, боломуочуйалара ардыгар эбиллэр, ардыгар аҕыйыыр этэ. Ол эрээри Арассыыйа үрдүнэн олохтоох салайыыны саамай сытыы кыһалҕата — бэриллибит боломуочуйалары толорууга үп тиийбэт буолуута. Бу саҥа сокуон быһыытынан, олохтоох салайыныыга боломуочуйа судаарыстыба таһымыттан бэриллэригэр үбүнэн толору хааччыллыахтаах.
Ити биһиги саамай туруорсар боппуруоспут. 2022 с. сокуон барылын дьүллэһиигэ даҕаны, сэтинньигэ буолан ааспыт оробуочай мунньахха даҕаны туруорсубуппут. Ааспыт ыйга Госдума кэмитиэтин бэрэссэдээтэллэрэ, РФ Федерация Сэбиэтин чилиэннэрэ, РФ Бэрэсидьиэнин уонна Бырабааталыстыбатын Дьаһалтатын үлэһиттэрэ кыттыылаах оробуочай хамыыһыйа мунньаҕа буолбута. 6 субъегы эрэ ыҥырбыттара: Москва уобалаһын, Крымы, Свердловскай уобалаһы, Пермскэй кыраайы, Татарстаны уонна Саха сирин. Онно Саха сириттэн мин тиийэн кыттыбытым, этиилэрбитин дьүүллэспиппит.
Саамай сүрүн боппуруоспут – боломуочуйалары тыырсыы. Итинтэн олус элбэх тутулуктаах. Хас биирдии боломуочуйа үбэ толору көрүллүөхтээх. Сокуон барылын быһыытынан, олус элбэх боломуочуйа бэриллээри турар. Федеральнай сокуон ылылыннаҕына, өрөспүүбүлүкэҕэ 60-тан тахса араас сокуону ылыныахтаахпыт.
Олохтоох салайыныы биир тиһигин туһунан саҥа сокуон олоххо киирдэҕинэ, улуус таһымыгар муниципальнай уокурук (муниципалитет) уонна нэһилиэктэргэ терриориальнай уорганнар тэриллэллэр. Муниципальнай уокурук баһылыга 4 барыйаанынан талыллыан сөп, итини норуоту кытта сүбэлэһэн быһаарыахпыт. Бастакыта — уопсай норуот куоластааһынынан талыы. Иккиһинэн, улуус Сүбэтин дьокутааттарын иһиттэн талыллыан сөп. Үсүһүнэн, СӨ Ил Дархана 2-тэн итэҕэһэ суох кандидатураны киллэрбититтэн улуус Сүбэтин дьокуттааттара талыахтаахтар диэн. Төрдүс суол — улуус Сүбэтэ куонкурус тэрийэн, элбэх кандидаттан талан ылыыта. Саҥа сокуонунан улуус дьокутааттарын Сүбэтэ суолтата, боломуочуйата үрдээри турар. Дьэ, ити 4 барыйаантан хайатын таларга сүбэлэһиэхпит.
Муниципальнай уокурук баһылыга нэһилиэктэргэ территориальнай уорган салайааччыларын аныыр. Ол эбэтэр муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэлин быһыытынан нэһилиэккэ бэйэтэ бэчээттээх, ыспыраапка биэрэр кыахтаах, билиҥҥи үлэлии олорор боломуочуйатыттан итэҕэһэ суох, өссө элбэх боломуочуйалаах киһи баар буолуоҕа. Ол аатын биһиги бэйэбит быһаарыахтаахпыт, ыстаарыста диэн тылы киллэриэхпит суоҕа. Бу территориальнай уорган салайааччыта муниципальнай үлэһит буолуохтаах, бүгүн үлэлии олорор нэһилиэк дьаһалтатын исписэлиистэрэ мунципальнай сулууспалаах быһыытынан хаалаллар. СӨ Ил Дархана Айсен Николаев биһиги манна көҕүрэтиини реформа да буоллаҕына таһаарыахпыт суоҕа диэн этэн турар.
Нэһилиэк таһымыгар дьокутааттар суох буолаллар, онон биһиги атынынан солбуйуохтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ 445 олохтоох салайыныы уорганнарыгар 4500 дьокутаат оннугар 3800 эрэ баар. Билигин дьон дьокутаат буолан баҕарбат, итинник биһиэхэ эрэ буолбатах, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн эбит. Биһиги нэһилиэктэргэ барытыгар уопсастыбаннай сэбиэттэр тэриллиэхтээхтэрин этэбит. Онно саамай көхтөөх дьоммутун – аксакалларбытын, норуот хаһаайыстыбатын бары салаатыттан көхтөөх үлэһит дьону талан, холобура, бүгүн 7 дьокутаат оннугар элбэх киһилээх сэбиэттэри тэрийдэхпитинэ ордук туһалаах буолуоҕа диэн толкуйдуубут. Инникитин итини барытын өрөспүүбүлүкэ сокуона чопчулуохтаах.
Бу сокуоммутугар биир тутаах өрүтэ — 2035 с. диэри быыһык кэм ыйыллыбыта буолар. Сокуон барылын ханнык эрэ нуормалара 2026 с. киирэллэр, сорох нуормалара – 2027 с. Талыллыбыт дьон: нэһилиэк баһылыктара, дьокутааттара, улуус баһылыга, улуус дьокутааттара болдьохторун ситэри үлэлиэхтээхтэр. 2025 с. болдьоммут быыбардар эмиэ ыытыллаллар. Онно быыбарданар дьон 5 сыллаах болдьохторун толору үлэлиэхтээхтэр. Ол эрэ кэнниттэн бу сокуон сыыйа олоххо киирэр.
Сорохтор этэллэр: «Муниципальнай уокурук буолбакка, биһиги нэһилиэгинэн олоруохпутун баҕарабыт», — диэн. Оччотугар бу сокуон биир тиһиктээх буоларын учуоттаан, ханнык эрэ улуус бары нэһилиэктэрэ тус-туһунан буолар түгэннэригэр улуус диэн муниципальнай тэриллии суох буолар. Ол эбэтэр улууспутун суох гынабыт, ыһабыт.
Үгүс дьон Саха сирин административнай сүрүн тутула 1932-1936 сс. олохтоммутун өйдүүллэр, ордук аҕам саастаахтар. Ол кэмҥэ оройуоннар тэриллибиттэрэ, кыраныыссалара чопчуламмыта. Итинник өр сыллар тухары олорон кэллибит, бу сөптөөҕүн олох көрдөрдө. Ол тутулбутун үрэйэн кэбиһэбит дуо диэн ыйытык үөскүүр. Улууһунан түмсэн олорон ордук сайдыахпыт дуу, нэһилиэктэринэн бытарыйан олорон сайдыахпыт дуу? Онон инникитин өтө көрөн, кэскиллээҕин талан быһаарыныахпытын наада.
Бу быыһык кэмҥэ биһиги үчүгэйдик толкуйдаан, дьон-норуот интэриэһин көрөн, сөптөөх этиилэри учуоттаан сокуоммутун ылыныахтаахпыт. Ахсынньы ортотун диэкки Госдумаҕа сокуон көрүллүөхтээх. Өрөспүүбүлүкэҕэ, оройуоннарга элбэх боломуочуйа бэриллэринэн сибээстээн, үчүгэй этиилэри кэмигэр мунньахтаан киллэрбиппитин учуоттаан, өрспүүбүлүкэ сокуоннара ылыллыахтаахтар. Онон бүгүн сокуон ылылла илигинэ сорохтор араас хамсаныылары, сходтары эҥин тэрийэн дьону аймыыллара сыыһа.
Биһиги дьиксинэрбит 1 ыстатыйа баар
Билигин бу сокуон туох уратылааҕый диир буоллахха, сокуон барылын 80%-на билигин үлэлии турар «Олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай төрүттэрин туһунан» 131 №-дээх федеральнай сокуонтан тахсан кэлбит. Биһиги дьиксинэрбит биир эрэ ыстатыйа баар, ол туһунан мин 2022 с. эмиэ элбэхтэ этэн турабын. Ил Түмэн биир сүрүн көннөрүүтэ онно туһуламмыта.
86-с ыстатыйа «Сорох территорияларга олохтоох салайыныыны киллэрии уратыларын туһунан» диэн, 12 пууннаах. Онно ханнык баҕарар кэмҥэ ураты балаһыанньа олохтонуон сөптөөх диэбит сирдэригэр биһигини быһаччы таарыйар 11-с пууҥҥа «арктическай территория быһа олохтонуон сөп» диэн.
12-с пуун быһыытынан сэдэх нэһилиэнньэлээх, суола-ииһэ суох ыраах сирдэргэ нэһилиэнньэлээх пууннарга субъектарга маннык уратылар олохтонуохтарын сөп» диэн суруллубут. Ону биһиги: «Бу туох уратыларый? Ханнык сокуоҥҥа уонна хайдах түгэҥҥэ маннык балаһыанньа олохтоноруй?» — диэн киирсэбит. Ол иһин утараммыт 2022 с. да, сэтинньигэ буолан ааспыт мунньахха да этиибитин киллэрэн турабыт. Бу пууннары сотуҥ эбэтэр субъектарын кытта сөбүлэһиннэрэн маннык уратылар олохтонуохтаахтар диэн, туруорсабыт.
Ити 2 пууҥҥа холбоон СӨ 35 улууһуттан 29 улуус хапсар курдук, ол эбэтэр өрспүүбүлүкэ барыта кэриэтэ. Онон биһиги хайдах түгэҥҥэ ити уратылар ханнык сокуоннарынан олохтонорун билбэппититтэн дьиксинэрбитин биллэрэбит. Билиҥҥитэ сокуон барылыгар биһиги этиибитигэр сөбүлэспэтилэр. Ол эрээри итинэн тохтоон хаалбаппыт, өрөспүүбүлүкэ интэриэһин туһугар салгыы үлэлэһиэхпит.
Саамай сүрүнэ – хайдах гынан бу сокуон нуормаларын таба туттан, ити боломуочуйалары үчүгэйдик тыырсан, олохтоох салайыныы дохуотун улаатыннарарга, ол эбэтэр дьон-сэргэ олоҕун хайдах тупсарарга үлэлэһиэхпит».
Геннадий АНТОНОВ