Көстүүнэй бастакы этээһигэр олохсуйбут “Батас” дьоҕус маҕаһыын ааттаах-суоллаах уустар охсубут саха быһахтарын атыылыыр. Саха уустарын чэрдээх илиилэрин сатабыла уонна өбүгэ утума иҥмит булт быһаҕа хамаҕатык атыыланар. Аныгы сайдыылаах кэм сиэринэн чиэски сиртэн тиийэ куйаарынан сакаастыыллар.
– Дыраастый! Хата, саха уустара охсубут быһахтарын анаан атыылыыр маҕаһыын баар эбит… – Өстүөкүлэ ааны сэгэтэн, саас ортолоох нуучча киирэн кэллэ. Сулардыы кугас бытыга, салгын килэриппит иэдэһэ кини геолог эбэтэр идэтийбит айанньыт буолуон сөбүн туоһулууллар. Кыараҕас хоско туундара салгына сайа оҕуста.
– Дорообо! – диэн хардарабын. Харахтара уоттаммытын бэлиэтии көрөн, булгуччу атыылаһар санаалааҕын сэрэйэбин. – Туох сонуннаах, хантан сылдьар киһигиний?
Сыалын — соругун, хотуттан Санкт-Петербург куоракка дьиэлээн иһэрин уонна араас омуктар булка туттар быһахтарын мунньарын аһаҕастык сэһэргээтэ. Анал быыстапкалары төрүт көтүппэт эбит. Булт тэрилин маҕаһыыныгар хайдахтаах даҕаны тыйыс хааннаах эр киһи айаҕа аһыллар, тыла-өһө өһүллэр.
Дьиҥэр, булт абылаҥар ылларбыт эр бэртэрэ уонна ханна алтыһыахтарай?! Булчуттар уонна геологтар ыарахан үрүсээктэрин үөрүйэх баҕайытык хамсанан сүгэллэрин эһиги өйдөөн көрбүккүт дуо? Отой атын хамсаныылар. Болҕойон көрөөрүҥ.
– Мин туохха даҕаны биэрбэт быһахпын көрдөрүүм эрэ… – Сэһэргэһээччим үрүсээгин түмүк быатын сүөрэн, үтүмэннээх элбэх сыл туттуллубут, сытыыланан-аалыллан тимирэ синньээбит, өҥө сүппүт тирии кыыннаах саха быһаҕын хостоон таһааран, соһутта.
– Доҕор, сэҥээрдиҥ быһыылаах. Бу саха быһаҕа миэхэ хайдах тиксибитин кэпсиим эрэ. Эн сахаҕын, саха быһаҕа иччилээҕэр итэҕэйэр буолуохтааххын. Мин идэтийбит геолог буолуохпуттан биир даҕаны сайыны көтүппэккэ, манна, Саха сиригэр, сир аннынааҕы баайы көрдүүр экспедицияҕа үлэлиибин.
Халыҥ сис тыалары кэрийэн, бырдым быстар, күһүн барарбар аны адьас кэлиэм суоҕа диибин ээ. Уонна син биир саас кэлэрин күүтэбин, эмиэ бырдахха сиэтээри тиэтэйэбин.
Мин, эдэр исписэлиис, өттүкпэр харыс усталаах, аатырбыт ньиэмэс кынчаалын иилинэ сылдьарбыттан астынарым. Сыаналаах этэ, сиэппин тэбээн туран атыыласпытым. Үлэ кэнниттэн мустан, кутаа тула олорон аһыыбыт. Отуу омуннаах кэпсээнэ буруо сылаас тыыныгар олорсон, сэттис халлааҥҥа харбыалаһар.
Сирдьиппит булчут саха, сааһырбыт киһи. Кэтит куругар тирии кыыннаах саха быһаҕа туора харахтаахтан саһа сатыырдыы, иччитэ хамнаннаҕына эрэ элэгэс көстөн ааһар. Тыын былдьаһыгар саха быһаҕын тимирэ уһуур дьиктилээҕин, аһара түһэн, дириҥ далайга даҕаны тимирбэтин, иччитигэр хайаан даҕаны төннөрүн кэпсииллэр.
Эс, оттон айылҕа сокуона? Итэҕэйбэппин. Тула олорооччулар: “Эйиэнин уонна сирдьит быһаҕын күөлгэ тимирдиэххэ, ким быһаҕа дагдайан тахсарын көрүөххэ”, – диэн тэптэрэн биэрэллэр. Долгуйбаппын, иккиэн тэҥ-тэҥэр хааларбыт биллэр. Илии охсуһабыт. Киһим ыгылыйбыта көстүбэт, эргэ быһаҕы тоҕо даҕаны харыһыйыай…
Тыы икки өттүнэн быһахтары ууга тэҥҥэ түһэрдилэр. Чоп! Күөл ньуура оонньоон ылла. Чуумпуран, кэтиибит. Уһуннук күүттэрбэккэ, уу дьэҥкир сиэркилэтин тыастаахтых тэһэ көтөн, саха быһаҕын уга күөрэс гынна!
Соһуйбуппун, хомойбуппун көрөн буоллаҕа, сирдьит: “Доҕор оҥоһун, бэйэҕиттэн араарыма”, – диэн баран, уокка ас кээһэн алҕаан, быһаҕын миэхэ биэрдэ. Балачча булумахтанан, мин кынчаалбын күөл былыыгын түгэҕиттэн булан таһаардым. Саха быһаҕын чараас тимирэ уонна удьурҕайтан оҥоһуллубут уга тэҥ уһуннаах буоланнар, уга ууттан биир-икки илии дагдайан тахсар кистэлэҥнээх эбит. Бэйэм дойдубар бу ньыманан доҕотторбун соһутар, ымсыырдар буолбутум.
Эһиги дойдугут биллибэт кистэлэҥнэрдээх. Ол киһини абылыыр даҕаны, куттуур даҕаны күүстээх. Оннук дьикти сир! Манна айылҕаны кэрэхсиир, сиэри-туому тутуһар эрэ киһи олоруон сөптөөх, – диэтэ уонна кыыннаах быһаҕын кичэллээхтик тутан-хабан, үрүсээгэр төттөрү укта. Маҕаһыын быһахтарыттан биир-биир илиитигэр ылан, тарбаҕын төбөтүнэн уу сахалыы бигээн, тимирин устун сүүрдэр, кыҥаан көрөр. Уутугар-хаарыгар киирбиччэ, салгыы сэһэргээтэ:
– Дьикти түгэни кэпсиим. Быйыл сайын хоту улуус үрдүк хайаларын, халыҥ тыаларын батан үлэлээтибит. Алыһардаах – тыһыынчанан кус аараан ааһарынан, эмис балыктааҕынан аатырар күөл. Киэҥ киэлитэ уҥуор туруору таас хайаҕа тиийэн иҥнэр. Хоту эҥээринэн нэлэмэн туундара көҕөрүмтүйэн көстөр. Олохтоох сахалар этэллэринэн, тыылаах киһи уҥуоргу кытылы тоҥ күөс быстыҥа эрдинэн булар үһү.
Айгыр-силик айылҕата киһи эрэ таптаан олохсуйуох сирэ эрээри, бу түөлбэни олохтоох дьон ырааҕынан тумналлар эбит. Ол туспа, ураты үһүйээннээх. Быдан дьыллар улаҕаларыгар, нуучча ыраахтааҕыта дьаһааҕы түүлээҕинэн хомуйар үйэтигэр, күөл кытылын кыйа элбэх ыал түһүүлэнэн олорбут. Эр дьон бултуур, балыктыыр, кыыс-дьахтар аймах дьиэҕэ түбүгүрэр, оҕолору көрөр-такайар дьарыктаахтар.
Уу нуһараҥ олохторун, ыраас халлааҥҥа этиҥ этэринии, хара дьаҥ айгыраппыт. Тыыннаах ордубут аҕыйах киһи ытык сирдэрин хаалларан, тыыннарын тэскилэппиттэр. Алыһардаах ол хара күнтэн ыла иччитэхсийбит. Булчуттар бу дойдуга охсулуннахтарына даҕаны, аттарын тиҥилэхтээн, бэрт ыксалынан тумнан ааһар буолбуттар. Күөлтэн сиик көттөҕүнэ, туман дьон халлааҥҥа тиийэ харбыалаһаллар, ууга тимирбэккэ, кытылга тиксибэккэ, кими-тугу эрэ көрдүүр курдук, күөл ньуурунан сундулуһаллар үһү.
…Ол күн мин дьуһуурустубалыыр уочаратым буолан, лааҕырга ас астыы хаалбытым. Сайыны быһа эт-балык кэнсиэрбэтинэн аһылыктанан, дэлби салҕан хааллыбыт. Дьонум тыаттан-хайаттан кэлэллэригэр сибиэһэй балыгынан күндүлээри, күөлгэ эрэһиинэ тыынан илим үтэ киирдим. Тыым долгуҥҥа оҕустаран, эрдиини билиммэккэ, мээнэ эргичиҥнии сылдьар буолан, илиммин түһэрэрбэр балачча бириэмэ ааста.
Илиммин кытта бодьуустаһарбар аралдьыйан, күөлгэ туман түспүтүн билбэккэ хааллым. Эмискэ тымныы сииктээх салгыны эҕирийэн, этим сааһа аһылынна. Уолуйан, куттанан, миигин ким быыһыай диэбиттии, тулабын көрөбүн. Дьэ түбэстэхпиэн! Тымныы уу таммахтара туман илиилэр курдаттыы көстөр тымырдарынан сүүрэллэр. Санаабар, сибилигин ситэн, тыыбын түҥнэри тардыах айылаахтар.
Туман дьон күөлү бүтүннүү тилийэ сүүрэллэр, олус сыыдамнар. Эмиэ даҕаны халлааны өрө сүгэргэ дылылар. Үрдүбэр ытыллан таҕыстылар, миигин сиирэ-халты харбаатылар, тарбахтара эчи уһуннарын. Тыым тумаҥҥа баттатар курдук. Төһө өр маннык мучумааннаммыппын бу диэн өйдөөбөппүн, кытылы хайдах эрэ булбут этим.
Киэһэ бииргэ үлэлиир дьоммор кэпсээри гынан баран, куттаммыппын күлүөхтэрэ диэн, саараатым. Хата, дьонум бэйэлэрэ сэрэйэн: “Тоҕо мунчаардыҥ, туохха түбэстиҥ? Кэпсээ, искэр тута сылдьыма”, – диэтилэр. Хайыахпыный, сиһилии кэпсээтим. Истэн баран, салыннылар бадахтаах. Киэһээҥи нуурал чуумпуга харахпыт күөлтэн арахпат.
Аҕамсыйбыт саха геолог сөһүргэстээн, уокка арыылаах лэппиэскэ биэрдэ, бэйэтин тылынан тугу эрэ ботугураан, үөһээ айыылартан көрдөстө. Итиэннэ миэхэ туһаайан: “Эдэр киһи, куттаныма. Олохтоох дьон этэллэринэн, туман дьон табыллыах айылаах киһиэхэ көстөллөр”, – диэтэ. Кырдьык, сарсыныгар мин лотуогум түгэҕэр кумах быыһыттан сайыҥҥы ыарахан үлэбит кэрэһитэ – күндү таас кыырпаҕа күлүмүрдээбитэ…”
Геолог кэмниэ кэнэҕэс атыылаһыахтаах быһаҕын талла. Кини саха быһаҕын уола тоҕус сааһын туолар күнүгэр бэлэхтиир ыра санаалаах эбит. Этэҥҥэ сырыт, айан киһитэ!
Петр Чириков, Дьокуускай