Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин 2024 сылы түмүктүүр үөрүүлээх мунньаҕар улуустартан тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин салайааччылара уонна үлэ бастыҥнара сырыттылар. Билигин сыл барыллааһын түмүгэ буолуоҕунааҕар, 11 ыйдааҕы сыыппаралар даҕаны түмүллэ иликтэринэн, миниистир Артем Александров дакылаатыгар 10 ыйдааҕы көрдөрүүлэри уонна сыл сүрүн ситиһиилэрин иһитиннэрдэ.
Быйыл өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн сокуонугар иккис көннөрүү түмүгэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга туһуламмыт судаарыстыба бырагырааматын олоххо киллэриигэ 15 млрд 885 мөл. солкуобай көрүллүбүт. Бу үптэн дьиэ кыылын-сүөлүн иитии салаатын сайыннарыыга 4,8 млрд уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын соҕотуопкалыыр тиһиккэ 4,3 млрд солкуобай туттуллар. Онуоха быйыл субсидия ыстаапката үүккэ 60-тан 65, ынах төбөтүгэр 37-тэн 39 солкуобайга диэри үрдэтиллибитэ аахсылынна.
Хотугу төрүт салаалары сайыннарыыга 1 млрд 264 мөл., сиртэн үүнүү ылыыны сайыннарыыга 686 мөл., дьоҕус киэптээх хаһаайыстыбаларга 234 мөл. солкуобайдыы тыырыллыбыт. “Сири тупсаран оҥоруу” биэдэмэстибэ бырайыагар (хапытаалынай өрөмүөҥҥэ, кадастр үлэтигэр, култуурунай-тэхиньиичэскэй үлэлэргэ) 183 мөл. солк. уонна Мелиорация управлениета сүрүннүүр дьаһалларыгар 364 мөл. солк. анаммыт.
Былырыын улуустар тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйатын толороллоругар анаан 7,2 млрд солк. кээмэйдээх субвенция үбэ тиксэриллибит буоллаҕына, быйыл 7,8 млрд солкуобай тиийбит. Оттон министиэристибэ быһаччы ыытар субсидията ааспыт сылга 53 көрүҥҥэ 3,8 млрд солкуобайга тэҥнэспит буоллаҕына, быйыл 55 көрүҥҥэ – 3,7 млрд солкуобай. Инньэ гынан, 5 сыл иһигэр субвенция кээмэйэ 82 бырыһыанынан улааппытын миниистир бэлиэтээтэ.
Үп элбиирэ миэстэҕэ эппиэтинэс үрдүүрүн эрэйэр. Улуустардааҕы тыа хаһаайыстыбатын салалталара субсидия ылааччылар докумуоннарын бэйэлэрэ бэрэбиэркэлииллэр уонна быһаараллар. Министиэристибэ муниципальнай оройуоннар уонна куораттардааҕы уокуруктар АПК көрдөрүүлэригэр былааннарын бигэргэтэн, үс бирикээһи таһаарбыт.
Билигин илиигэ баар 10 ыйдааҕы дааннайынан, сүөһүнү уонна көтөрү эккэ туттуу көрдөрүүтэ 22 бырыһыанынан үүммүт. Сымыыты оҥорон таһаарыы биир таһымҥа хаалбыт эрээри, өрөспүүбүлүкэ көтөрү иитэр бөдөҥ фабриката оҥорон таһаарыытын кээмэйин улаатыннарбытын суотугар Дьокуускайга 4,9 мөл. устууканан элбээбит. Үүтү тутуу былаана 6 бырыһыанынан (ахсынньы 4 күнүнээҕинэн, 6,5-га тиийдэ. – В.Н.) аһара туолан иһэр. Ити иһигэр Мэҥэ Хаҥалас уонна Чурапчы улуустара былырыыҥҥыларын 700 туоннанан аһардылар.
Сахастат иһитиннэрэринэн, сыл 10 ыйыгар оҥорон таһаарыы кээмэйин үрдээһинэ 4 көрдөрүүгэ ситиһилиннэ: үүт ас 7 көрүҥүттэн иэдьэгэй 1,6, сыр 7,6, эт ас 7 көрүҥүттэн сойутуллубут эт 33 бырыһыанныынан эбиллибиттэр уонна тоҥоруллубут сүөһү этэ 1,5 төгүл элбээбит.
Миниистир сыл ситиһиилэригэр бастакынан Ил Дархан Айсиэн Николаев иккис сылын норуот хаһаайыстыбатын салааларыттан сүүмэрдэммит 50 чулуу үлэһиккэ туттарар “Үлэ киһитэ” бириэмийэтигэр 10 аграрник (бастакы сылга алтыа этилэр) тиксибитин ааттаата. Нам улууһуттан “Дайыына” бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Надежда Поповаҕа С.М. Аржаков, Алдан оройуонуттан удьуор табаһыт дьиэ кэргэн Олег уонна Любовь Сидоровтарга В.М. Кладкин ааттарынан судаарыстыбаннай бириэмийэлэр иҥэрилиннилэр. “Саха сүөһүтэ” УПХТ селекционер-зоотехнига Алексей Варламов III Бүтүн Сойуустааҕы куонкуруска “Идэҕэ таптал” номинация кыайыылааҕынан ааттанна. Чурапчыттан Семен Макаров, Амматтан Пелагея Иванова, Дьокуускайтан Валентин Соров АККОР “Бочуоттаах фермер” аатын ыллылар. Саха аграрийдара быйыл Москубаҕа 26-с төгүлүн ыытыллыбыт “Көмүс күһүн” агробырамыысыланнай быыстапкаттан барыта 69, ол иһигэр 55 кыһыл көмүс, 9 үрүҥ көмүс уонна 5 боруонса мэтээллээх эргиллибиттэрэ.
Министиэристибэ үлэһиттэрэ анал байыаннай дьайыыга сылдьар байыастар кыһалҕаларын быһаарыыга көмөлөһөн, Донбас Хотугулуу-илиҥҥи пуондатыгар 4 мөл. солкуобайы көһөрдүлэр, таҥас-сап атыылаһарга 450 тыһ. солкуобайы, 2 тиэхиньикэни ыыттылар, 4 киһи ДНР уонна ЛНР тирэх пууннарыгар үлэлээн кэллэ. Маны таһынан гуманитарнай көмөҕө кыттыһан, олохтоох оҥорон таһаарааччылар астарын-үөллэрин ыыттылар. “Аллайыаха” община-кэпэрэтиип байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын дьиэ кэргэттэригэр 7 туонна балыгы босхо биэрдэ. Кэпэрэтиип настаабынньык-салайааччыта Сергей Бережновка “Норуот фрона. Барыта Кыайыы туһугар” бочуоттаах бэлиэ туттарыллыбыта. Хомойуох иһин, Сергей Владимирович ый анараа өттүгэр олохтон соһумардык туораата.
Тыа хаһаайыстыбатыгар эҥкилэ суох дьыл диэн суох. Быйыл сааскыттан саҕалаан айылҕа эҥин-эҥинник эрийдэ-мускуйда, тургутта: сааскы халаан уутугар Нам, Өлүөхүмэ улуустара эмсэҕэлээбиттэрэ, онтон сайын бастакы аҥаарыгар илининэн-арҕаанан курааннаан баран, сайын ортотуттан арахпакка ардаан, от үлэтин харгыстаабыта. Ол үрдүнэн тыа сирин үлэһит дьоно сүөһүлэрин-сылгыларын кыстатар оту булуннулар.
Аны тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин иннилэригэр өссө баһырхай соруктар тураллар. Ол курдук, Ил Дархан олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыы туһунан стратегическай ыйааҕын олоххо киллэрии сүнньүнэн бэйэ оҥорон таһаарыыта 2030 сылга диэри 1,5 төгүл улаатыннарыллыахтаах. Ити иһигэр бааһына иэнэ 70 тыһ. гектарга диэри кэҥэтиллиэхтээҕэ, тэриллиилээх хаһаайыстыбалар бүттүүн оҥоһуллар бородууксуйаҕа ылар өлүүлэрэ 70 бырыһыаҥҥа тиэрдиллиэхтээҕэ, эт бородууксуйаны оҥорон таһаарыыны 8 тыһ. туоннанан, үүт бородууксуйаны 15 тыһ. туоннанан элбэтиллиэхтээҕэ чопчу ыйылыннылар. Олору тэҥэ 10-тан итэҕэһэ суох ас көрүҥэ таска таһаарыллыахтаах. Аграрнай үөрэҕи бүтэрээччилэртэн аҥаардарыттан итэҕэһэ суох ахсааннаахтара ылбыт идэлэринэн үлэҕэ киирэллэрэ ситиһиллиэхтээх. Үөһэ ыйыллыбыты барытын олоххо киллэрэргэ кэлэр 6 сылга 47 млрд, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 40 млрд солкуобай угуллуохтааҕа суоттаммыт.
Өссө Аартыканы сайыннарыыга стратегическай ыйаах чэрчитинэн Аартыкаҕа тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыны 2 төгүл үрдэтэр туһунан барыл бигэргэннэ. Онно 3 млрд солкуобай эрэйиллэр.
“Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ ааспыт нэдиэлэҕэ “Аартыка түбэтигэр 2035 сылга диэри тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы” кэнсиэпсийэни бигэргэттэ. Биһиги муус устар 1 күнүгэр диэри кэнсиэпсийэни олоххо киллэрэр былааны бигэргэтиэхтээхпит, онтон Аартыка түбэтин 13 улууһа алтынньы 1 күнүгэр диэри бэйэлэрин бырагыраамаларын ылыныахтаахтар”, – диэтэ Артем Александров.
Мелиорация тиһигин сайыннарыы стратегията оҥоһуллан бүтэн эрэр. Үүнэр сыл саҥатыгар бигэргэтиллиэхтээх. Бу тосхолу олоххо киллэрдэххэ, ходуһа үүнүүтэ 1,5 төгүл үрдүөхтээх уонна ол суотугар эти-үүтү оҥорон таһаарыы улаатара ситиһиллиэхтээх. Миниистир кэлэр 2025 сыллааҕы бүддьүөт чычырбаһынан сиэттэрэн, үөһэ ыйыллыбыт стратегическай докумуоннары үбүлээһин 2026 сылтан былааннанарын эттэ. Билиҥҥитэ онон чугастааҕы сорук – улуустарга, куораттааҕы уокуруктарга бэриллибит тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйаларын толоруу мэхэньиисимигэр уларытыы киирэн, миэстэҕэ бэйэ быһаарар, дьаһал ылынар кыаҕа кэҥээбитин таба туһанан, сүөһүнү-аһы элбэтиигэ, бородууксуйаны дэлэтиигэ турунуу.
Үөрүүлээх мунньахха бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, Ил Түмэн аграрнай боппуруостарга уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Атласов, тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ Артем Александров бастыҥ көрдөрүүлээх тэрилтэлэр, хаһаайыстыбалар салайааччыларыгар, исписэлиистэригэр уонна тыа сирин чулуу үлэһит дьонугар дойду, өрөспүүбүлүкэ наҕараадаларын, хайҕал-махтал суруктарын туттардылар.
Василий Никифоров
ТХАҮөБМ пресс-сулууспатын хаартыскаҕа түһэриилэригэр – 2024 сылы түмүктүүр үөрүүлээх мунньахха наҕараадалааһын түгэннэрэ.