Александр Илистяровы Дьокуускайга “Туймаада-Агроснаб” хампаанньаҕа үлэлиир эрдэҕиттэн билэбин. Туймаада хочотугар Тулагы эргин сопхуос саҕанааҕы быраҕыллыбыт бааһыналартан 400-чэ гектар иэннээх сири саҥалыы сөргүтэн, чөлүгэр түһэрэн, элбэх сыллаах от, бурдук ыһан, үүнүү бөҕөнү хомуйара. Онтон тэрилтэтэ саргы-сатаҕай салалталаммытын кэннэ (аҕыйах сылынан эстибитэ) дойдутугар, Ньурбаҕа, үлэлии барбыта.
Александр Илистяров Иркутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтугар үөрэнэн, учуонай-агроном дипломун 1992 с. бүтэһигинэн ылбыт исписэлиис буолар: кини кууруһа үөрэҕин түмүктээбит сылыгар институт академияҕа уларытан тэриллибитэ. Идэтигэр бэриниилээх буолан, олох укулаата тосту уларыйар уустук күннэригэр-дьылларыгар даҕаны сиртэн тэйбэтэҕэ. Ол курдук, 1990 с. күтүөт буолуоҕуттан быраактыкаламмыт сиригэр Солоҕоҥҥо “Куорунай”, “Сиинэ” сопхуостарга, “Солоҕон” кэлэктиибинэй тэрилтэҕэ (хаһаайыстыба аата, тэрээһин киэбэоччолорго кытай үтүлүгүн курдук уларыйара сонун буолбатах этэ) хонуу биригэдьииринэн 1994 с. улахан хаһаайыстыба адьас ааттыын симэлийиэр диэри үлэлээбитэ. Эдэр исписэлиис Ньурба “Сүлэ” хаһаайыстыбатыттан элбэх сыллаах от сиэмэтин ЗиЛ массыынанан тиэйэн аҕалан, ыһан үүннэрэ сылдьыбыта – кини үлэтигэр айымньылаахтык сыһыаннаспытын тэҥэ ыарахантан чаҕыйбатын туоһулуур. Онтон аҕыйах сыл атын хайысхаҕа сылдьан баран, куоракка “Туймаада-Агроснаб”-ка үлэлии киирбитэ. Онно агрономнуур сылларыгар үтүөкэннээх киһи, сатабыллаах салайааччы Василий Николаевич Филипповтан үлэ-олох мындырдарыгар уһуйуллубутун-такайыллыбытын билиҥҥэ диэри истиҥник саныыр-ахтар.
– Ол саҕана Ньурба улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччытынан үлэлии олорор Артур Янович Яковлев ыҥырыытынан дойдубар тиийэн, 2018 сыл ыам ыйыгар “Ньурбатааҕы сүөһү аһылыгын хампаанньата” ХЭУо-ны тэринэн үлэбин саҕалаабытым, – диир Александр Иванович. “Ньурбатааҕы сүөһү аһылыгын хампаанньата” ХЭУо өрөспүүбүлүкэ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин уонна Ньурба улууһун дьаһалтатын сүөһү аһылыгын оҥорууга туһуламмыт кыттыгас бырагыраамаларыгар улуустан соҕотоҕун кыттар. Бырагыраама өйөбүлүнэн сир үлэтигэр аналлаах тиэхиньикэнэн добуочча сэбилэммиттэр: икки “Агратор-3400”(ыһыыга элбэх үлэни биирдэ толорор тиэхиньикэ), бурдук ыраастыыр ОВС-25, иккилии булуук, ыарахан диискэ, барана, каток, икки МТЗ-12-21, биир МТЗ-82, сушилка. Ону тэҥэ сири алдьаппакка оту ыһар Голландия “Вредо” сиэйэлкэлээхтэр. ХЭУо бэйэтин үбүгэр эргэ “Енисей-1200” уонна дьоппуон дьоҕус комбайннарын ылыммыт. Соторутааҕыта Новосибирскайтан бытарытыллыбыт (гранулированнай) оту бэлэмнээн таһаарар дьоҕус собуот кэлбитин аны сайын үлэлэтиэхтэрэ.
Хампаанньа генеральнай дириэктэрэ: “Маҥнайгы сылларбар Ньурба куорат тулатыгар, Убайаан өттүгэр урукку сопхуос бааһыналара быраҕыллан, оһорбо буолан сыппыттарын таҥастаан, сөргүтэн, 1200 гектар кэриҥэ сири оҥорбутум. Бэйэбэр онтон 300 гектарын түүлэһиигэ ылбытым. Бастакыбын 2019 с. эбиэс ыспыппын күһүн хомуйан, 1200 туоннаны сиилэстээбитим. Эһиилигэр 64 гектарга элбэх сыллаах оту ыспытым. Ити саас 110 гектарга эбиэс уонна 50 гектарга нэчимиэн ыһан, 176,4 туонна эбиэс, 63 туонна нэчимиэн үүнүүтүн ылбыппыт. Онтон 2021 сыл сааһыгар 217 гектарга эбиэс ыһан, 60 туонна үүнүүнү хомуйбуппут. Курааҥҥа уолан хаалбыт күөл оннун ыраастаан, 14 тыһ. куб. м сабардамнаах ууну хаһаанар гына оҥостон, чөлүгэр түһэрдибит. Онно собо балык ыытан үөскэттибит. Кытылларынан облепиха олордубуппут”, – диэн кэпсиир.
Үөһэ этиллибитин курдук, хаһаайыстыба элбэх сыллаах окко анаан 64 гектар иэннээх питомнигы 2020 с. тэриммитэ. Онтуттан 2022 сыл күһүнүгэр, ардах атахтаабытын уонна аныгы ирдэбилгэ эппиэттээбэт буолан, үлэттэн туоратыллыбыт эргэ комбайнынан хомуйалларыгар сорох сиринэн үүнүү аҥаарын сүтэрэллэрин үрдүнэн, 4 туонна “кострец безостый” диэн от сиэмэтин ылан хаһааммыттара. “Ньурбатааҕы сүөһү аһылыгын хампаанньата” ХЭУо идэтийбит сиэмэ хаһаайыстыбатын быһыытынан федеральнай реестргэ киирэн, “Россельхозкиин” тэрилтэ ирдэбилгэ толору сөп түбэһэр диэн, 2023 сыл ыам ыйын 18 күнүгэр 5 сыл болдьоххо сэртипикээт биэрдэ. Онон Саха сирин хаһаайыстыбаларыттан үрдүк категориялаах үүнээйи сиэмэтин үүннэрэр, суулуур-хаалыыр уонна атыылыыр быраабы бастакынан ылла уонна билиҥҥитэ соҕотох.
Ити 2022 сыл сайына үүнүү туһугар мөхсөр дьоҥҥо олус моһуоктаах буолбута. Сааһы быһа уонна сайын саҥатыгар курааннаан, улуус кииниттэн чугас сытар нэһилиэктэр сирдэригэр аһыҥа турбута. Александр Илистяровтаах Ньурба куорат тулатыгар 500 гектар иэннээх сиргэ “эмтээһини” ыыппыттара. Онтон аны күһүөрү сайынтан кэлэ-кэлэ ардаан, хомуур үлэтин атахтаабыта. “Алтынньы 27 күнүгэр диэри оттообуппут. Бурдук ситэн иһэн, саһаран баран көҕөрөрүн онно саҥа көрбүтүм, – диир Александр Иванович.– Эбиэһи 255 гектарга ыһан бараммыт, сиппэтэҕин иһин, аакталаан, 100 туонна кэриҥин күөхтүү быһан, дьоҥҥо босхо түҥэппиппит. Өссө ити саас 3 гектарга хортуоппуй олордубуппутуттан 24 туоннаны ылбыппыт”.
Ааспыт сезоҥҥа 300 гектарга эбиэс ыһаннар, 265 туонна үүнүүнү хомуйбуттар, өссө 235 туонна оттоммуттар. Элбэх сыллаах отторуттан 1 туонна сиэмэни ылбыттар. Үтүө сайыҥҥа үүнүү тоҕо кыратын дириэктэр: “Биһиги бырагырааманан үлэлиир буоламмыт бурдукка эбэһээтэлистибэлээхпит. Онон, хомуур саҕана күн былдьаһыга буолар. Иккиһинэн, от сиэмэтин хомуйарга сөптөөх комбайммыт суоҕа атахтыыр”, – диэн быһаарда. Быйылгыттан ол кыһалҕаларыттан төлөрүйүүһүлэр: “СӨ сири оҥорууга сулууспата” судаарыстыба бүддьүөтүн тэрилтэтэ Сүлэҕэ учаастактаах, онно аны сайын саҥа комбайн атыылаһан илдьиэхтээхтэр. Сири оҥоруу сулууспатын салайааччыта Афанасий Семенов бигэргэтэринэн, А.И. Илистяровтыын Сүлэҕэ тэллэх баттаһа сирдээх буоланнар, кэпэрээссийэлэһэн үлэлииргэ кэпсэтиилээхтэр эбит.
Хампаанньа дьыл кэминэн үлэлиир буолан, ыһыыга уонна хомуурга дьону наймылаһар. АГАТУ-тан агрономҥа үөрэнэр устудьуоннар тиийэн быраактыкаланаллар. Кинилэргэ хаһаайыстыба 50-нуу тыһ. солкуобай хамнас төлүүр. Александр Иванович инникитин өссө Маарга баар Ньурбатааҕы ОПТУ-га үөрэнэр ыччаттары сир үлэтигэр уһуйар былааннаах. Олохтоох Сүлэ агро-оскуолатын кытта шефтэһэн, учууталлар уонна үөрэнээччилэр субуотунньугунан күһүн бурдук ыраастыырга көмөлөһөллөр. Бэтэрээннэр сэбиэттэрэ эмиэ таах олорботтор. Хамнаныан баҕалаах элбэх.
Генеральнай дириэктэр тэрилтэ тутаах киһитинэн производствоҕа солбуйааччытын Мария Кириллинаны ааттыыр. Агроинженер идэлээх эдэр исписэлиис хаһаайыстыбаҕа 2020 сылтан үлэлиир. Кэтэхтэн магистратураҕа агрономҥа үөрэнэн, үрдэтинэр эбит. Бастакы үөрэҕин 2016 с. бүтэрээт, “МТС-Агро”-ҕа үлэлээбит. Кырдьык, тиэхиньикэҕэ даҕаны, үүнээйигэ даҕаны дэгиттэр сыһыаннаах, билиилээх исписэлиис тыа сиригэр салгын курдук наада кэмэ тирээтэ.
Александр Ивановичтан аны саас тугу төһөнү ыһарга былаанныы сылдьарын туоһуласпыппар “200 гектарга элбэх сыллаах от сиэмэтин, онтон ол үрдүнэн аны күһүн охсон ыларга анаан эбиэс ыһар” санаалааҕын эттэ. Дьиэ кыылыгар-сүөлүгэр эбиэстиин, атын даҕаны култууралыын булкуйан уотурба оҥорорго 10-ча гектарга өссө нэчимиэн ыһыахтаах. Ону таһынан быйыл Сири оҥоруу сулууспатыттан 2 туонна сэлиэһинэй элита сиэмэтин атыылаһан ыһар былааннаах эбит. Эмиэ уотурбаҕа эбиилик оҥостуохтара. Табылыннаҕына, килиэп астааччыларга атыылыахтара.
“Үйэ чиэппэрэ сиртэн үүнүүнү ылыыга көлөһүммүн тохпут кэммэр бэйэм сыыһаларбар үөрэнэн, уопутуран, инникитин бу эйгэҕэ үлэлиирбэр элбэх билиини мунньуннум. Өрөспүүбүлүкэм уонна улууһум салалталара, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ өйүүллэрин түһэн биэрбэт, аара тохтообот бигэ санаалаахпын”, – диир Александр Иванович. Арай, эргитэ санаан көрдөххө, кини агроном идэтин баһылаабатах, үгүс үөлээннээхтэрин курдук куораттан тыаҕа үлэлии барбатах буоллун – сүүһүнэн гектардаах бааһыналар эрбэһининэн, талаҕынан бүрүллэн сытыахтар эбитэ буолуо. Александр Илистяров үтүө холобуругар дойдутун таптыыр, идэтигэр бэриниилээх үлэһит киһи соҕотоҕун даҕаны элбэҕи оҥоруон, хамсатыан сөптөөҕө ырылхайдык көстөр.
Василий Никифоров