Марха (Ньурба) улууһа төрүттэммитэ 200 сылыгар анаан Ыкынаа кэпсээннэрэ
1960-1990 сылларга Хатыҥ Сыһыыга биһиги дьиэ кэргэн икки хостоох дьиэлээх этибит, устата 11 м, туората 5 м. Дьиэбит икки маһынан оттуллар кирпииччэ оһохтоох, тоҕус түннүктээх, хаптаһын сарайдаах, тула олбуордаах мааны, сырдык дьиэ этэ. Убайым Иванов Иван Иванович, өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, “Бөргөмдө” ферматыттан атынан, оҕуһунан бэрэбинэлэри таһан баран, оскуоланы бүтэрээт, күтүөппүт Егоров Степанныын (Егоров Семен Степанович аҕата) иккиэйэҕин сайыны быһа тутан бүтэрбиттэрэ. Дьоммут барахсаттар — аҕам, ийэм, таайым, балтым Дуня бу дьиэҕэ кырдьан, уолларыгар махталлаах сынньалаҥнык олорон ааспыттара. Убайым СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын бүтэрэн, ветврач идэлээх үлэһит буолбута.
Биһиэхэ аҕалаах ийэм үөлээннээхтэрэ, бииргэ улааппыт, үлэлээбит дьонноро сылдьан, ирэ-хоро сэһэргэһэн ааһаллара. Итии үүттээх чэй иһэ-иһэ, күө-дьаа урукку олохторун, билиҥҥи күннээҕи сонуннарын, үлэ-хамнас туһунан кэпсэтэллэрэ. Үгүстүк таһынааҕы дьиэҕэ олорор күтүөппүт Лебедев Иван Васильевич, ыалларбыт Петров Иван Филиппович, Бодохов Тимофей Иванович, Иванов Игнатий Титович, Иванов Егор Федорович, Михайлов Иван Михайлович уо.д.а. сылдьаллара.
Биирдэ саас Николаев Игнат Иванович (Ыкынаа) оҕонньор сырытта. Ыкынаа ыраах сирдэринэн тэлэһийэ сылдьан баран (эдэр сааһыгар Алдаҥҥа үлэлии барбыт), сааһыран ыарытыйар буолан, дойдутугар Таркаайыга кэлбит. 1970-с сыллар диэки Хатыҥ Сыһыыга сиэн быраатыгар Васильев Алексей Васильевичтаахха (Евсеева Матрена Ильиничналаахха) кэлэн олорбута. Ыкынаа хас сыллаах төрүөҕүн, ханна, хайдах сылдьыбытын ыйыталаһан билбэтэхпит. Алексейдаах оҕолоро, оччолорго кыра буоланнар, эмиэ билбэттэр. Ол кыра оҕолор билигин улаатан, үлэһит бэрдэ дьон. Холобурдаан эттэххэ, Альберт Алексеевич “Региональнай сайдыы” диэн чааһынай тэрилтэ салайааччыта, убайа Алексей Алексеевич ити тэрилтэ биир тутаах үлэһитэ. Уолаттар иккиэн төрөөбүт нэһилиэктэригэр тутуу бөҕө туттулар, тутуохтара да турдаҕа. Алексей Алексеевич 9 сыл нэһилиэк баһылыгынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Альберт Алексеевич нэһилиэгиттэн улуус депутатынан талыллан үлэлии сылдьар.
Ыкынаа оҕонньор чэйдии олорон, ону-маны кэпсэтэн иһэн, бу биһиги дойдубутугар Бүөтүр Силэпсиэп диэн кулуба олорон ааспытын, “Дьоондоор”, “Атыыр кулуба” диэн ааттааҕын, хараҥа батталлаах үйэҕэ үрдүкү суут-сокуон, губернатор ыйаахтарын утарсан, ыраах айаҥҥа туруммутун уустаан-ураннаан кэпсээн сөхтөрбүтэ. Балтым Дунялыын ол кэпсээнин “Лира” диэн кыракый магнитофоҥҥа устубуппут. Сөҥ куолаһынан, чуолкай тылынан биһиги эбии ыйытыыларбытыгар эппиэттээн, “Дьоондоор” кулуба уобараһа харахпытыгар көстөн кэлэргэ дылыта.
- Ыкынаа, хайдах итинник барытын билэҕиний, ким урут кэпсээбитин истибиккиний? – диэн ыйыттыбыт. Онуоха: “Хайа, төрөөбүт аҕам Уҕалдьа Уйбаан аатырбыт сэһэнньит, элбэх былыргы үһүйээннэри, сэһэннэри билэрэ, оҕо сылдьан кини кэпсээннэрин истэн улааттаҕым дии. Ону өйдөөн хаалбыппын кэпсиибин” – диэбитэ. Бу иннинэ эрдэ, Кыайыы күнүн бырааһынньыгар, кулууп таһыгар Ыкынаа барахсан үҥкүү тылын этэ сылдьара. Истиэххэ ураты чөллөркөй, күүстээх куолаһынан өрө көтөҕүүлээхтик, ис-иһиттэн сырдаан, үөрбүт-көппүт көрүҥнээҕэ.
Бүөтүр Силэпсиэп улуус бастакы кулубата, кини сүрэхтэниини XVIII-с үйэ 80-с сылларын диэки, оҕо эрдэҕинэ эбэтэр улаатан иһэн ылыммыт буолуон сөп эбит. Кини таһыыр сокуонун утарсан, таһыыр хаайыынан солбуллуохтаах, ыраахтааҕы төлөбүрүн дивиденэ суох сирэйинэн төлөнүөхтээх, уол оҕо төрөөтө да дуус (өлбүгэ) сирдэниэхтээх, кылааһынан арааран сири түҥэтиини бэрээдэктииргэ диэн туруорсар эбит. Дьокуускай куоракка нуучча сокуонун тыырсан тахсыбыт, бүтүн Бүлүүнү түөрт гына быһа баттаан, билиҥҥи улуустар курдук оҥортоон, түөрт кулубалар быыбардаммыттар. Нэһилиэктээн, кинээстээн, баларга куортук, мэтээл диэн таһаартаан кулубаҕа, кэнээскэ биэртэлээбит.
Бүөтүр Силэпсиэп Бүлүү уокуругар 1935 с. туспа Степной Думаланарга туруорсууга олоххо киирбэтэх. Уобалас батталлаах дьаһалларын ыыттарбакка элбэхтик киирсибит. Онуоха Дьокуускай суута Иркутскай күбүрүнээтэригэр тиийэ үҥсүбүтүн улахан тойоттор: “Бу киһи сатаан олордуо суох, дьоҥҥо биллибэтинэн ат кутуругар состорон куоракка аҕалан суох гыныахха” – диэн отут хаһаахтаах Уот Ыспыраабынньыгы ыыталлар. Ол дьон Үөһээ Бүлүүгэ, оччотооҕу кииҥҥэ – Хампаҕа кэлбиттэрин, Лаҥсай диэн кулуба биллибэтинэн ааттаах ат үрдүгэр түһэрэн, Таркаайыга Хоһой арыытыгар илдьит киһи ыыппыт. Бүөтүр Силэпсиэп илдьити истэн, биһиги да тоһуйуохпут диэн, кэтэһэргэ санаммыт. Үөл хахыйахтары быстарбыт, ат олгуобуйатын курдук, уутугар хаппыт хатыҥнары тиэргэҥҥэ ыстарбыт. Хаһаахтар кэлэллэригэр оҕонньор ампаарын иһигэр хатанан кэбиспит. Дьоно ыһылла сытар хатыҥнары ампаары үрдүнэн хаһаахтар сирэйдэригэр тамныы-тамныы, охсуһар буоллаххытына, эһиги уҥуоххут бу курдук бытарыйыаҕа диэн суоһурҕаммыттар. Бүөтүр Силэпсиэп ыспыраабынньыкка: “Албыҥҥытын арыталыам, тойоҥҥутугар маннык диэн этээриҥ”, – диэн илдьиттиир. Кэлбит дьону дэлби аһаталаан төттөрү утаарар.
Бүлүү түөрт улууһуттан, ыраахтааҕыҕа барабын диэн, “лос” харчынан уонна элбэх кылааннаах түүлээҕи сиэртибэ хомуттарар. Тоҕус ат көлөлөөх, Ньиһиччи, Бөһөөччөх, Тайахсыт диэн үс бэрт күүстээх дьоннордоох, Тимир Ыстаан диэн билгэһит ойууннаах Мухтуйа сиринэн быһа түһэннэр айаҥҥа туруналлар.
Дьокуускай сууттара истэ охсоннор, хас да күн айаннаан өрүс баһыгар ситэн кэлбиттэр. Көрдөспүттэрин олох ылымматах. Иркутскай икки Илин өрүс баһын икки ардыгар күбүрүнээтэр кэлэн эмиэ көрсүбүт. Үс хонук устатын тухары кэпсэтэн төнүннэрэ сатаабыт, ону Бүөтүр Силэпсиэп:
- Өскө туох баар сокуоҥҥун төттөрү ылар буоллаххына биирдэ төннөбүн, уол оҕо төрөөтө, сүрэхтэннэ да өлүү буолар сир ылыахтаах, ыраахтааҕы түһээнэ дибидиэннэммэккэ сирэйинэн төлөнүөхтээх, таһыыр ыйааҕа хаайыынан солбуллуохтаах!
Күбүрүнээтэр үс хонугу быһа кэпсэтэн, бэлэх бөҕөнү биэрэн төнүннэрбитэ үһү.
Бүөтүр Силэпсиэп бэйэтэ бас билэр туох да баайа суох эрээри, аҥардас тобуллаҕас өйүнэн, дьон-сэргэ туһугар дьокутаат быһыытынан үлэлээбит, турууласпыт. Кини эрдэ өйө-санаата сайдыбыт, уһуктубут буолан, оччотооҕу хаалыылаах хараҥа кэмҥэ оҥорбут үтүөтэ сээркээн сэһэнньиттэр кэпсээннэригэрхаалан, баччаҕа тиийэн кэллэҕэ…
Ыкынаа оҕонньор кэпсээбитин магнитофоҥҥа устубуппутун Дьокуускайга олорор убайбытыгар К.Д.Уткиҥҥа иһитиннэрбитим, бу киһи кэпсиир тыла-өһө чуолкайын, дьиҥнээхтик баар чахчыны уустаан-ураннаан кэпсиирин сөхпүтэ. “Тоҕо биһиги бу киһини эрдэ билбэтэхпитий?!” – диэн олус хомойбута. Профессор, РФ культуратын үтүөлээх үлэһитэ, философскай наука доктора, Саха сирин суруйааччыларын союһун чилиэнэ К.Д.Уткин – Нүһүлгэн 1994 сыллаахха Дьокуускайга “Таркаайылар аҕа уустарынан” диэн кинигэни суруйбута. Кини, бу докумуоннарга олоҕурбут чахчыларынан суруллубут, Таркаайылар төрүттэрин сырдатар кинигэтин туһанан, дойдум дьоно-сэргэтэ, ыччаттара удьуор утумнарын билэн, кэнники, баҕар, салгыы киэҥник хабан чинчийиэхтэрэ, үөрэтиэхтэрэ диэн баҕа санаалааҕа. Бу кинигэҕэ “Нэһилиэгим историятыгар бэлиэтээһиннэр” диэн ааттаах бастакы главатыгар, архив докумуонугар олоҕуран суруллубутунан, Петр Слепцов Дьаархан нэһилиэгэр 1815 сыллаахха кинээс эбит. Бу киһи сылдьыбыт сырыыта, аата-суола, санаабытын олоххо киллэрэр сатабыла, кыаҕа, оччотооҕу миэрэни-дьаһалы, суут-сокуон ыйаахтарын билэр-ырытар эргитиилээх өйө — кини нууччалыы билэрин, үөрэхтээҕин көрдөрөр. Кинини нуучча сыылынайа, дьиэлэнэн олорон, сурукка-бичиккэ үөрэппит диэн сэһэҥҥэ этиллэрэ оруннаах.
Ксенофонт Дмитриевич Ыкынаа кэпсээнин кэҥэтэн, барытыгар быһаарыылары киллэрэн суруйбута Бүөтүр Силэпсиэп диэн кулуба дьиҥнээхтик олорон ааспытын туоһулуур.
Аны, 1999 сыллаахха “Кулуба аҕатын ууһа” диэн кинигэни РФ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, педагогическай наука кандидата, Ньурба улууһун Бочуоттаах олохтооҕо Васильев Герасим Иванович – Быластаайы бэчээттэппитэ. Кини Саха национальнай архивыгар, өссө 1977 сыллаахха, матырыйаал бөҕө “Кулуба аҕатын ууһа” диэн улахан хаһаайыстыбаннай кинигэҕэ хомуллан хараллан сытарын көрбүт-билбит. Герасим Иванович “Кулуба аҕатын ууһа” диэн кинигэтин бастакы салаата “Бүөтүр Силэпсиэп – Бүлүү уокуругун мургуна” диэн ааттаах.
Ыкынаа оҕонньор кэпсээбитэ кыра үлүннэриилээх, күүркэтиилээх да буолуон сөп эрээри, барыта архив докумуоннарынан бигэргэтиллэр, сэһэн дьиҥнээх олоххо буолбукка олоҕурара дакаастанар.
1823 сыл ахсынньы 30 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун 13 буоластарын кинээстэрэ уонна чаччыыналара түмсэн мунньахтаабыттар. Улуус сирэ киэҥинэн 330 биэрэстэҕэ дылы тайаан сытар буолан, салалта үлэтигэр ыарахаттары көрсөрүн иһин, улууһу 2 улууска хайытарга уураах ылыммыттар. Үөһээ Бүлүү улууһа биэс буоластаах, 2332 дууһалаах, киинэ – Ороһу буолуохтаах. Марха улууһа аҕыс буоластаах, 5093 дууһалаах, киининэн – Муоһааны буолуохтаах диэн буолбут. Бу уураахтарын Үөһээ Бүлүү ыспыраабынньыга Иван Васильев уобаластааҕы салалта бигэргэтиитигэр туруорсарыгар көрдөспүттэр (СР Госархива 7 ф. 1 оп. 429 дь.13 с).
Герасим Иванович бу кинигэтигэр Кулуба аҕатын ууһун биллиилээх дьоннорун, 200 тахса сыл устатын тухары үрдүкү салайар дуоһунастарга бар дьоннорун олохторун көмүскээн, туруулаһан сылдьыбыттарын, баттабыллаах кэмҥэ хорсун санаалаах буоланнар уос номоҕор киирбиттэрин үйэтиппитэ сөптөөх.
Ыкынаа оҕонньор Бүөтүр Силэпсиэп туһунан кэпсээбитин кэннэ, киниттэн өссө Суоһалдьыйа Толбонноох туһунан үһүйээн-сэһэн, ханнык дойду киһитэ ат атаҕын олугун ахсын манньыат быраҕан испитэ кырдьыктаах дуо, кэргэн кэпсэтии сиэрин-туомун туһунан ыйыталаспыппыт. Онуоха кини олус интэриэһинэйдик кэпсээбитин эмиэ магнитофоҥҥа уһулбуппут. Ити барбыт (ат атаҕын олугун аайы манньыат бырахпыт) киһи Мөрөөйү түбэтин киһитэ Туллукса Ньукулай диэбитэ. Оҕонньор ити ааты мээнэ ааттаамаҥ, саҥарымаҥ диэн сэрэппитэ. Итиннэ кини Афанасий Александрович Моргусов хос эһэтэ Моргуй Иннокентий (Чычаҥдаҕа олорбут) сүүс сүөһүлээх эбитин кэпсээбитэ. Оҕонньор ити кэнниттэн, өссө кэлиэм, атын сэһэннэри, номохтору кэпсиэм диэбитэ. Чааскыттан чэйин нэһиилэ ыйыстара, ыарытыйа сылдьар эбит этэ. Нэдиэлэ буолан баран, Ыкынаа оҕонньор Мархатааҕы участковай балыыһаҕа, ыарахан ыарыыттан сырдык тыына быстыбыта. Васильев Алексей Васильевичтаах, аймахтара оҕонньор көмүс уҥуоҕун тапталлаах дойдутугар Таркаайыга, Хатыҥ Сыһыыга, сыа-сым курдук көтөҕөн кистээбиттэрэ. Аны санаатахха, онкология ыарыытыттан өрүттүбэккэ бараахтаабыт.
Билигин ити магнитофон лентата, уһун сылларга сөпкө хараллыбакка, киһи сатаан тугу да истибэтин курдук буолбута хомолтолоох, сэһэннэри толору истиэхпит хааллаҕа. Оҕонньор кэпсээнин тылыттан тылыгар түһэрэн өйдөөбүппүн суруйдум. Улууспут бастакы кулубата Бүөтүр Силэпсиэп Таркаайыга, Хатыҥ Сыһыыга төрөөн-үөскээн ааспытын, батталлаах былаас сокуоннарын, ыйаахтарын утарсар хорсун-хоодуот киһитин кэлэр көлүөнэ ыччаттарбыт билэн, киэн туттуохтарыгар, дойдуларын, улуустарын, төрөөбүт нэһилиэктэригэр, дэриэбинэлэригэр күүс-көмө, өйөбүл буолан, дьон олоҕо тупсарыгар туруулаһан үлэлиэхтэрэ диэн эрэлбит улахан.
Ирина Ивановна Моргусова, СӨ культуратын туйгуна, Таркаайы нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, пенсионер.