Бүгүн, ахсынньы 22 күнүгэр, биһиги дьиэлэрбитигэр сырдык уонна сылаас баар буолуутун хааччыйар тутаах үлэлээх дьоммут идэлээх бырааһынньыктарын бэлиэтииллэр. Энергетик күнэ 1966 сыллаахха, 1920 с. ахсынньы 22 к. Арассыыйа электрификациятын Судаарыстыбаннай былаана (ГОЭЛРО былаана) ылыллыбыт күнүн бэлиэтээн олохтоммута. Бу күнү көрсө, «Якутскэнергэ» ПАО Арҕааҥҥы энергетическэй ситимнэрин Ньурбатааҕы РЭС-ин дириэктэрэ Александр Егоровы кытта кэпсэтиибитин таһаарабыт.
— Александр Иванович, Энергетик күнүн Ньурбатааҕы РЭС кэлэктиибэ ханнык көрдөрүүлээх көрсөрүй?
— Бу ааһан эрэр сылы Ньурба РЭС-э үчүгэйдик түмүктээн эрэр. Сыллааҕы хапытаалынай өрөмүөн үлэтин 100% толордубут. Итини таһынан былааны таһынан элбэх үлэни ыыттыбыт. Ол курдук үрдүк күүрүүлээх «Сунтаар-Бүлүү» 110-наах линияҕа чаҕылҕан алдьаппыт 2 баҕанатын, Маар линиятыгар тыал алдьаппыт 1 баҕанатын оҥорбуппут. Күндээдэ подстанциятыгар саахал тахсыбытыгар, 4 выключатель оҥоһуллубута. Чкаловка 10 кВ линияҕа баҕананы таһынан 18 км провод уларытыллыбыта. 0,4 кВ линияҕа (үллэрэр ситимҥэ) эбии былааны таһынан 2,5 км проводы уларыттыбыт. Бу барыта персонал суһал уонна чуолкай үлэтин түмүгэр ситиһилиннэ. Магистральнай уонна үллэрэр ситимнэри техническэй көрүү-истии үлэтэ эмиэ толору кээмэйинэн ыытылынна.
Антоновкаҕа саҥа уот линията тутулунна
— Кэнники сылларга уоту былааннаахтык араарыы оҥоһулларын таһынан, аварийнай арахсыы элбэҕин туһунан эмиэ этэллэр.
— Сыл түмүгүнэн биһиэхэ 39 былааннаах уонна аварийнай араарыы түбэлтэтэ таҕыста. Онтон 22-тэ — көтөрдөртөн уонна айылҕа иэдээнин көстүүлэриттэн, 17-тэ – техническэй көрүү-истии болдьоҕун тутуспат буолууттан уонна бырайыакка көстүбүт итэҕэстэртэн.
Холобура, аһара куйааска провод намылыйан хаалар, оннукка күүстээх тыал түстэҕинэ проводтар хатыһыылара тахсар. Техническэй көрүү-истии былааныгар киирбэтэх, былааны таһынан үлэбитин үмүрүтэ сылдьан, ханнык эмэ учаастакка кэмигэр «перетяжка» оҥоһуллубакка хаалар. Итинник биирдиилээн түгэннэр бааллар. Сыл аайы былааннаах өрөмүөн кэмигэр дьону булгуччу сэрэтэн баран араарабыт. Трансформаторнай постанциялары, трансформаторнай пууннары барытын кэрийэн көрөбүт. Уотунан сылыттан олорооччу элбэх буолан, сорох трансформаторнай пууннар олус улахан ноҕуруускалаахтар, уоту үллэрэр тэриллэр түргэнник элэйэллэр. Онон автоматическай выключателлеры уларытабыт. Ол кэмигэр эмиэ уот араарыллар.
— Билигин улууска нэһилиэнньэ 70%-на электро-уотунан сылыттан олорор буолбаат? Бу көрдөрүү өссө үрдүүр кыахтаах дуо?
— 11 ый түмүгүнэн чааһынай дьиэлээх нэһилиэнньэ 72%-на электро-уотунан сылыттарга көҥүллээх олорор. Ол эрээри сорох аҕыйах ыаллар кииннэммит сылааска холбонор буолан, ону туһамматтар. Бу көрдөрүү кэлэр сылга улаатар кыаҕа суох. Тоҕо диэтэххэ, ОДьКХ ГУП уонна чааһынай тэрилтэлэр кииннэммит сылааһы киллэриигэ эмиэ күүскэ үлэлэһэллэр. Анал бырагыраамалар бааллар, холобура, СВО кыттыылаахтарын дьиэ кэргэттэрин кииннэммит сылааска холбуурга көмө көрүллэр.
— Александр Иванович, «Сунтаар-Ньурба» үрдүк күүрүүлээх уот тутуутун боппуруоһун туһунан кэлин иһиллибэт буолан хаалла дии. Оттон улууска уоту туһаныы элбээн иһэр.
— РФ Энергетикатын министиэристибэтигэр СӨ Ил Дарханын аатыттан «Сунтаар-Ньурба» үрдүк күүрүүлээх линия кыамтатын улаатыннарарга туруорсуулаах сурук баран турар. Үөһэ, бастатан туран, бырайыагы олоххо киллэрэргэ экэнэмиичэскэй көдьүүһүн, уотунан туһанааччы төһө элбэҕин көрөллөр. Биһиги улууспут сыллааҕы уоту туһаныыта – 163 мөл. киловатт/ч. Ити дьиҥэ, кыра сыыппара, үксэ электроотопление киэнэ. Сүрүн туһанааччылар – чааһынай дьон. Биһиэхэ производственнай тэрилтэ отой аҕыйах.
Быйыл 10 ый түмүгүнэн техприсоединениеҕа 130 сайаапка киирдэ, сыл түмүгүнэн аҕыйах эбиллэрэ буолуо. Сылынан көрөр буоллахха, электро-уотунан сылыттыыны холбуурга 2022 с. – 285, 2023 с. – 227 сайаапка киирбит. Бу сыыппаралар уотунан сылыттыыны туһаныан баҕалаах аҕыйаан иһэрин көрдөрөллөр, ол аата наадыйыы туолан иһэр. 2009 сылтан саҕалаан бу күҥҥэ диэри, барыта 54 мегават кыамтаҕа техусловие бэрилиннэ.
Ньурба подстанцията 2 трансформатордаах, биирдиитэ 25 мегавольт-ампер кыамталаахтар. Кыһыҥҥы кэмҥэ иккиэннэрин холбоон үлэлэтэбит. Халлаан улаханнык тымныйа илик, ол эрээри номнуо 34 мегаватт ноҕуруускалаахпыт. Бу элбэх көрдөрүү.
— Элбэх нэһилиэги хааччыйар «Хампах» уо.д.а. линияларга хапытаалынай өрөмүөн төһө барарый?
— 35 кВ кыамталаах «Ньурба-Хампах», «Хампах-Маалыкай», «Хампах-Сайылык» уот линияларыгар сылын аайы өрөмүөн барар. «Хампах» линиятын бырайыактаммыт кыамтата – 1,8 мВт, күн бүгүн 3,2 мВт холбонон турар, аһара улахан ноҕурууска. Хампах подстанциятыгар «блок статических конденсаторов» туруоруллан, Маалыкай линиятыгар уот күүрүүтэ тубуста, оттон Сайылык линиятыгар уруккуттан үчүгэй.
Дьаархан подстанциятыгар улахан саҥардыы үлэтэ барда, 2 выключатель туруордубут. Антоновкаҕа уонна Чаппандаҕа уоту күүһүрдэр бустер («стабилизатор напряжения») туруордубут. 04-тээх линияҕа автоматическай эрэсииминэн үлэлииллэр. Холобура, уот күүрүүтэ 180 вольт буоллаҕына, 224-225 вольтаҕа диэри күүһүрдэн биэрэр. Өссө эбии 1 бустер кэлиэхтээх. Улахан ноҕуруускалаах КТП-ларга (комплектнай трансформаторнай подстанция) көмө быһыытынан эбии итинник туруорабыт.
— Александр Иванович, иллэрээ сыллааҕыта СВО-ҕа эһиги тэрилтэҕититтэн 10 киһи хабыллан барбытын билэбин. Кинилэргэ тэрилтэ өттүттэн туох-ханнык көмө оҥоһулларый?
— Биһигиттэн 10 быстах хомуурга ыҥырыллан барбыттарын таһынан, көҥүл өттүнэн барааччы эмиэ баар. Ол иһигэр 1 киһи кэлэн 1 нэдиэлэ үлэлээн баран иккистээн төхтүрүйэн барбыта, онон 12 киһи диэн ааҕыллар. Хомойуох иһин, 1 сүтүктээхпит.
СВО кыттыылаахтарын дьиэ кэргэттэригэр мэлдьи көмө-өйөбүл оҥоробут. Оттук маһынан, мууһунан хааччыйабыт. Тэрилтэнэн СВО кыттыылаахтарыгар ый аайы харчынан көмө оҥоһуллар. Үлэһиттэрбит сибээскэ мэлдьи бааллар, туох эмэ наадатын биллэрдэхтэринэ, РЭС-тэр бары кыттыһан хомуйан, массыына, тепловизор уо.д.а. атыылаһан ыыталлар.
СВО кыттыылааҕын дьиэ кэргэнигэр мас хайыталлар
— Эһиилги былааннаах үлэ туһунан тугу эмэ кэпсиэххин сөп дуо?
— Эһиилги бигэргэтиллибит үлэ былаанын билиҥҥитэ тута иликпит. Ол эрээри биири дьэҥкэтик этиэхпин сөп: эһиил даҕаны билиҥҥи тэтиммитин түһэрбэт курдук үлэлиэхтээхпит.
— Тэрилтэҕэ хас үлэһиттээххитий?
— Быстах кэмнээх үлэһиттэри ааҕан туран, 136 үлэһиттээхпит. Ону таһынан Мирнэйгэ бас бэринэр сулууспалар бааллар, итиннэ 30-тан тахса киһи баар. Инньэ гынан РЭС үрдүнэн 170 киһи үлэлиир.
Манна эбэн эттэххэ, 2023 с. түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн Ньурба РЭС-э үлэтинэн 2-с миэстэҕэ тахсыбыта. Бу олус үчүгэй көрдөрүү, үлэһиттэр дьон-норуот туһугар кыһамньылаах үлэлэрин сыанабыла. Саха сиригэр 34 оройуоҥҥа баар РЭС-тэр син-биир бары кэриэтэ үчүгэйбит дииллэр буоллаҕа, онон чулуулартан чулуулар мин үлэһиттэрим буолаллар. Үлэһиттэрбэр улахан махталлаахпын уонна бүк эрэнэбин.
Биһиги үлэнэн эрэ муҥурдаммаппыт, уопсастыбаннай олоххо көхтөөхтүк кыттабыт. ЗЭС (Арҕааҥҥы электрическэй ситимнэр) Спартакиадатыгар былырыын 2-с буолбуппут, оттон быйыл сорох үлэһиттэрбит командировкаҕа, эбии үөрэххэ сылдьар буоланнар, 3-с миэстэҕэ таҕыстыбыт.
Оскуолалардыын ситимнээхтик үлэлиибит. Кыра кылаастарга электротравма туһунан лиэксийэлэри ыытабыт. Оҕолор сэргээн истэллэр, уоттан сэрэхтээх буолаллар. Ханна эмэ көрөн провод быста сытарын, баҕана охтон эрэрин төрөппүттэрин нөҥүө биллэрэллэр. Бу биһиэхэ олус туһалаах иһитиннэрии.
Тэрилтэ хайдаҕа кини каадырдарынан бигэ туруктааҕыттан көстөр. Биһиэхэ «утечка кадров» отой суох, атын РЭС-тэрдээҕэр каадырдарынан саамай толору хааччыллыылаахпыт. СВО-ҕа барбыттар оннуларыгар, кинилэр кэлиэхтэригэр диэри быстах кэмҥэ дьон киирэн үлэлии сылдьар. Категориялаах суоппардарга арай 2 вакансия баарыгар үлэһиттэри көрдүүбүт. Улууска категориялаах суоппар тиийбэт. Онон билиҥҥитэ бэйэбит испитигэр оннук категориялаах суоппардары хамсатаммыт, массыыналары уларыттаран үлэлэтэ сылдьабыт.
— Энергетиктэр үлэлэригэр ханнык ыарахаттары көрсөллөрүй?
— Электромонтердар сүрүннээн таһырдьа уонна тыаҕа-хонууга үлэлииллэр. Ханнык даҕаны тымныыга-куйааска, тыалга-ардахха үлэ тохтоон хаалбат. Саахал таҕыстаҕына, төһө кыалларынан ону суһаллык туоратарга РЭС састааба бүтүннүү кэриэтэ тахсан үлэлиир.
Хомойуох иһин, быйыл Ньурбаҕа, Антоновкаҕа уот баҕанатын хаста даҕаны түҥнэри көттүлэр. Бу түмүгэр уот арахсан хаалар. Таһаарбыт хоромньутун 1 киһи төлөөбүтэ, атыттара төлүү иликтэр. 1 холуобунай дьыала тэриллэн турар. Суоппардары уонна тырахтарыыстары халтараан кэмҥэ уонна кэннинэн айанныырга эмиэ сэрэхтээх буолалларыгар ыҥырабын.
— Быйыл халаан уутун содула эһиги үлэҕитигэр эмиэ билиннэҕэ?
— Халаан уутуттан улаханнык эмсэҕэлээбит Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах нэһилиэгэр дизелистэрбит суохтар диэн көмө көрдөөбүттэрэ. Кыыллаах нэһилиэгин уу ылан, муус 30 м үрдүктээх улахан уот баҕананы алдьатан, проводтарын быһан, нэһилиэги уота суох хаалларбыт этэ. Кинилэргэ көмөҕө 2 дизелиһи ыыппыппыт.
Оттон бэйэбитигэр Сата арыытыгар муус харыыта тахсан, ыксата сылдьыбытын бары даҕаны өйдүүбүт. Дьаархаҥҥа намыһах сиргэ турар подстанциябытын уу ылан эрдэҕинэ араараммыт, дьаархаттар уу түһүөр диэри 3 суукка кэриҥэ уота суох олорбуттара. Өссө миэтирэ аҥара тахсыбыта буоллар, улахан саахал буолуон сөбө. Ньурбаҕа Техучаастак мэлдьи ууга барар. Суһал-выездной биригээдэбит симиэнэ тутуһарыгар уонна симиэнэ кэмигэр эмиэ ити эбийиэги халаан уута таҕыстаҕына хонтуруолга тутан олороллор. Итинник ууга барар биир линиябыт Чуукаар Андайбытыгар баар. Онно сайын уоту туһанар 3 абоненнаахпыт. Куоначчаан уута күүскэ киирдэҕинэ, ити линияны Чуукаартан арааран кэбиһэбит.
— Идэлээх бырааһынньыкка тэрилтэ бастыҥ үлэһиттэриттэн кимнээҕи чорботон ааттыаҥ этэй?
— РЭС үлэһиттэрэ бары үлэлэрин баһылаабыт, эппиэтинэстээх уонна толору бэлэмнээх дьон, онон салайааччы быһыытынан үлэһиттэрбинэн киэн туттабын. Халаан уутун кэмигэр Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах нэһилиэгэр 1 ый көмөлөспүт дизелистэр Леонид Васильев уонна Юрий Цуркан, улууспут иһинээҕи линиялар хапытаалынай өрөмүөннэригэр таһаарыылаахтык үлэлээбит маастардар Николай Елисеев, Игорь Витько, диспетчер Александр Павлов, спецтехника суоппара Василий Сивцев, дизелист Виктор Балакшин, электромонтердар Влад Васильев, Петр Николаев, Алексей Сеялов, электрослесарь Андрей Нехоруков «Якутскэнерго», ЗЭС, СӨ ОДьКХ уонна энергетика министиэристибэтин Грамоталарынан уонна Махталынан бэлиэтэннилэр.
— Александр Иванович, кэлэктиипкэ, биир идэлээхтэргэр идэлээх бырааһынньыгынан тугу этиэххин баҕараҕын?
— Түгэнинэн туһанан, энергетикаҕа сыһыаннаах дьону барыларын уонна бэйэм үлэһиттэрбин идэлээх бырааһынныктарынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин! Тус бэйэлэригэр, дьиэ кэргэттэригэр кытаанах доруобуйаны, дьолу-соргуну, сырдык халлааны уонна үлэлэригэр ситиһиилэри баҕарабын.
Геннадий АНТОНОВ
Сүрүн хаартыскаҕа: Антоновкаҕа уонна Чаппандаҕа уот күүрүүтүн күүһүрдэр маннык бустердар туруорулуннулар