Кэнчээри ыччат олоҕун сүрүн олуга ууруллар, кэскиллэрэ түстэнэр, сырдыкка-кэрэҕэ уһуйуллар оҕо саас уйата буолбут сырдык үтүө дьиэтэ бу күннэргэ аһыллыбыта 65 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээри тэрилтэ кэлэктиибэ түбүк үөһэ сылдьар.
Ааспыт кэмнэр историяларын сэгэтэн көрдөххө, биһиги нэһилиэкпитигэр аан бастаан 1959 сыллаахха урукку балыыһа дьиэтигэр 25 миэстэлээх төгүрүк суукка үлэлиир 8 ыйдарыттан 3 сааһыгар дылы саастаах оҕолор дьааһылалара аһыллыбыта. Сэбиэдиссэйинэн Филиппова Татьяна Еремеевна сельсовекка бэрэсэдээтэлинэн 1964 сылга талыллыар диэри үлэлээбитэ. Кини кэнниттэн Васильева Анна Ивановна ананан, пенсияҕа тахсыар диэри эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Оҕо дьааһылата аһыллар сылыгар Малдьаҕарга ѳссѳ дизельнай станция туруоруллубута уонна 5 колхуос холбоһон, «Степан Васильев» аатынан совхоз тэриллибитэ. Онон нэhилиэк олоҕо биирдэ тигинии түспүтэ.
Ол саҕанааҕы дьиэ кэргэн бары элбэх оҕолоох, холкуос үлэтигэр күнүстэри-түүннэри түбүгүрэр дьоҥҥо, оҕолоро төгүрүк суукка сылдьаллара улахан күүс-көмө буолбута, үлэ-хамнас да таhаарыыта күүhүрбүтэ. Саҥа тэриллэр дьааhыла биллэн турар уустуктардаах этэ. Иитии-үөрэтии боппуруостарыгар аналлаах көмө матырыйаал, ооньуур, туттар тэрил суоҕа. Үлэһит барыта саба түһэн таҥас тигэрэ, сууйара, уутун баһара, маһын бэлэмниирэ. Ити курдук, күннэрин-түүннэрин аахсыбакка үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ. Дьааһыла аһыллыбыта төрдүс сылыгар, 1963 сыллаахха нэһилиэккэ эмиэ араас уларыйыылар тахсаллар.
Ол курдук, Кулуһуннаахха самолет түһэр сирин оҥоруута саҕаланар уонна билиҥҥи музей буолан турар Донскойдар дьиэлэригэр үһүттэн-сэттэтигэр диэри саастаах оҕолорго 25 миэстэлээх оҕо сада аһыллар. Сэбиэдиссэйинэн Ксенофонтов Василий Кириллович үлэлиир. Онтон 1963 сыл күһүнүгэр Малдьаҕар нэһилиэгин дьонун-сэргэтин күүһүнэн Григорьев Николай Григорьевич салайааччылаах саҥа маһынан дьыссаакка аналлаах 5 оһохтоох дьиэни тутан, Бэрдьигэстээхтэн кэлбит Яковлева Галина Игнатьевна сэбиэдиссэйдээх, Егорова Анастасия Гаврильевна иитээччилээх 4-7 диэри саастаах, төгүрүк сууккаҕа сылдьар 25 оҕоҕо дьыссаат үлэтин саҕалаабыта. Материальнай базаны бөҕөргөтүүгэ оччотооҕу учаастак сэбиэдиссэйэ Григорьев Николай Акимович, кырдьаҕас коммунист Григорьев Николай Данилович уонна төрөппүттэр буор босхо үлэлэспиттэрин урукку үлэһиттэр махтана ахталлар.
1964-66 сылларга Иванова Елена Андреевна сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Бу кэмҥэ оҕо оонньуур площадкатын оҥороору ойууру солоон, чөҥөчөктөрү түөртэлээн, 2 ааннаах ыскылаат тутан, үлэһиттэр элбэх түбүгү көрсүбүттэрэ. Yөрэтэр-иитэр үлэҕэ оройуоннааҕы үөрэх салаатын иниспиэктэрдэрэ Оксана Александровна Потапова, Елена Ивановна Пахомова, Светлана Афанасьевна Капитонова, мэтэдиис Валентина Михайловна Григорьева салалталарынан, кѳмѳлѳрүнэн араас мероприятиелар, утренниктар программаларын бигэргэтэллэрэ, сүбэ-ама биэрэллэрэ. Бу кэмҥэ кэнчээри ыччаты иитиигэ-үѳрэтиигэ, эт-хаан өттүнэн сайыннарыыга олохторун анаабыт, элбэх сыраларын биэрэн, пенсияҕа барыахтарыгар диэри үлэлээбит иитээччилэринэн, сэбиэдиссэйдэринэн үлэ, тыыл бэтэрээнэ, Ньурба оройуонун үөрэҕин систиэмэтин бэтэрээнэ, СӨ Бочуоттаах Ытык кырдьаҕаһа Васильева Мария Васильевна, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна Егорова Анастасия Гаврильевна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Софронова Нина Гаврильевна буолаллар.
Бу икки тэрилтэ төһө да биир тиэргэҥҥэ турдаллар, төһө да биир хайысхаҕа үлэлээтэллэр хойукка диэри тус туһунан сэбиэдиссэйдээх этилэр. 1992 сыл күһүнүгэр холбоһон, сэттис сылын дьааһылаҕа сэбиэдиссэйинэн үлэлии олорбут Иванова Таисия Васильевна анаммыта. Дьэ, бу кэмтэн саҕалаан, бэйэтигэр сыал-сорук туруорунан эдэр киһи санныгар улахан эппиэтинэс ылынан, төрөөбүт нэһилиэгин үүнэр көлүөнэ ыччатын иитиигэ-үөрэтиигэ, инники кэскилин түстүүргэ олоҕун бүүс-бүтүннүү анаабыта. Үгүс сыллар устата Таисия Васильевна сатабыллаах салайыытынан, эргэ дьыссааты бэйэлэрин күүстэринэн үлэһиттэр сылын аайы тэллэйин ыраастаан, өрөмүөннээн, акылаатын уларытан оҕо, төрөппүт бары сүргэтэ көтөҕүллэрин курдук, олус тупсаҕайдык оҥостон, үлэлиир услуобуйаларын тэринэн олорбуттара.
Ханнык да нэhилиэккэ бу курдук дьахталлар бэйэлэрэ, биир да эр киһитэ суох, сүгэн-көтөҕөн, эрбээн, устуруустаан, муосталаан, оһох көтүрэн, тутан, эркинин эпсиэйдээн өрөмүөннэнэллэрин хаһан да истибэтэҕим. Бу барыта салайааччы күүстээх модун санаатыттан, бэйэтигэр уонна үлэһиттэригэр улахан эрэллээҕиттэн, кэлэктиип санаатын сатаан табар, салайар дьоҕурдааҕыттан, ис дууһатыттан кыһаллан үлэлиириттэн улахан тутулуктааҕа биллэр. Таисия Васильевна хас биирдии үлэһитин туохха дьоҕурдааҕынан көрөн, үлэни сатаан аттарар сатабыллаах. Хас биирдии үлэһит «үлэ чааһа бүттэ», «бу мин үлэм буотах» диэбэккэ, ньээнньэтигэр, охраннигар тиийэ бары биир санааннан салайтаран, саба түһэн, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэн оҥорор буолан, ханнык баҕар үлэни кыайа-хото туталлар.
Таисия Васильевна педагогтар үлэлииллэригэр, оҕо сөптөөх эйгэҕэ иитиллэн сайдан тахсарыгар туох баар усулуобуйаларын олохтоон, тэрийэн бэлэмнииргэ сүрүн болҕомтотун уурар. Аны, тыа сиригэр анал үөрэхтээх кадрдар тиийбэттэрин кыһалҕатыттан тахсаары, Таисия Васильевна олохтоох кыргыттары кэтэхтэн анал үөрэхтэтэлээн, бэйэтин уопутуттан сүбэлээн-амалаан, такайан, ыйан-кэрдэн биэрэн үлэлэппитэ билигин ол кыргыттара бэйэлэрэ улахан уопуттаах, идэлэрин толору баһылаабыт иитээччилэр буолбуттара. Ол курдук, РФ уонна СƟ үөрэҕириитин туйгуна, нэһилиэк бочуоттаах олохтооҕо О.С. Ушканова, «Малдьаҕар нэһилиэгин социальнай-экономическай сайдыытыгар кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайката, үрдүк категориялаах иитээччи М.В. Кононова, билигин атын сиргэ ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар үрдүк категориялаах иитээччилэр С.В. Степанова, А.М. Степанова, А.А. Федорова кыһамньылаах, ирдэбиллээх наставниктарыгар өрүү истиҥник махтаналлар.
Иитээччи идэтэ – уустук, элбэх сыраны, билиини-көрүүнү эрэйэр улуу идэ. Кырачаан киһи духовнай өйүн-санаатын, инники олоҕун, кэлэр кэскилин оҥкуллаан, чопчулаан, чочуйан биэрэр, кини олоҕун уйгута чэчирии сайдарын туһугар алгыстаах ааны арыйар, күүс-көмө, өйөбүл-тирэх буолар Кэрэ Киһи. Кырачаан дьоҥҥо билии сырдык утаҕын күнтэн күн сылайбакка иҥэрэр иитээччилэр олус таһаарыылаахтык, үлэлэригэр бэринэн туран үлэлииллэр. Ол курдук, оҕолорбут оройуоннай, региональнай, республиканскай, норуоттар ыккардыларынааҕы күрэхтэргэ ситиһиилээхтик кыттыылара элбэҕи туоhулаан, мэлдьи инники күѳҥҥэ сылдьан оройуон биир бастыҥ уһуйаана дэппиттэрэ. Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолору үѳрэхтээhиҥҥэ ФГYѳС олоххо киириитигэр үлэлэhэр пилотнай уhуйаан буолары ситиспиттэрэ.
Ольга Семеновна Ушканова уһуйааҥҥа үлэлии киириэҕиттэн оҕолору ырыаҕа, оhуохайга, тойукка, кэпсэтэр жанрга кэскиллээхтик дьарыктаабыт оҕолоро өрөспүүбүлүкэтээҕи «Хотугу сулус», «Бриллиантовые нотки» уо.д.а. конкурстарга ситиһиилээхтик кыттыбыттара. 2003 сылтан саҕалаан оҕолору театр искусствотыгар олус сатабыллаахтык бэлэмнээн оройуоннааҕы, регионнааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи театр күрэхтэригэр хаста да Гран-при, «Бастыҥ оруол», «Бастыҥ театральнай туруоруу», «Бастыҥ уус-уран киэргэтии» анал ааттары ылаттаабыттара. Ольга Семеновна өссө «Сонорго», дуобакка оҕо ѳйүн кыра сааһыттан сайыннарыыга, билиини – кѳрүүнү биэриигэ, дьоҕуру, сатабылы сайыннарыыга кѳмѳлѳһѳр олус туһалаах оонньууларга дьарыктаан эмиэ өрүү бириистээх миэстэҕэ сылдьаллар.
«Чуораанчык» уһуйааҥҥа өр кэмҥэ ситиһиилээхтик үлэлээн кэлбит, Саха Өрѳспүүбүлүкэтин үѳрэҕириитин туйгуна, нэһилиэк социальнай-экономическай сайдыытыгар кылаатын иhин бэлиэ хаhаайката, Республикатааҕы педагогтар 13 съезтэрин делегата, Yрдүк категориялаах иитээччи Надежда Васильевна Босикова уһуйааҥҥа кып-кырачаан саҥа киирбит хас биирдии оҕо кини сылаас илиитигэр киирэн, адаптациятын олус түргэнник уонна чэпчэкитик аһарынар. Надежда Васильевна оҕолорго ыытар араас куруhуогун үлэлэринэн оройуоннааҕы педмастарыскыайдарга кыттан, үлэтин уопутун хаста да тарҕатан турар.
Нэһилиэккэ Никита Афанасьевич Иванов баһылыктыырын саҕана саҥа дьыссаат тутуутун туруорсубутун түмүгэр, 2017 сылга толору хааччыллыылаах, 2 мэндиэмэннээх таас дьыссаат тутуллубута. Бу дьыссаат тутуллан үлэҕэ киириитигэр үлэһиттэр эмиэ олус элбэх үлэни көрсүбүттэрэ. Сэбиэдиссэй Таисия Васильевна дьыссаат хаачыстыбалаах буоларыгар ис дууһатыттан кыһаллан, хонтуруоллаан, сыыһаларын-халтыларын көннөртөрөн, ис оҥоһуутун, дизайынын барытын бэйэтэ көрөн оҥотторбута. Ол курдук, саҥа дьыссааппыт наһаа үчүгэй, олус кырасыабай, сып-сырдык, киэҥ-куоҥ, сылдьыбыт эрэ бары хайгыыр, дыбарыаска тэҥнээх дьиэтэ буолбута. Дьыссаат хас биирдии группатын хосторо, кабинеттара сабыс-саҥа анал тэриллэринэн, мебеллэринэн, араас оонньуурдарынан хааччыллыбыттара.
Таисия Васильевна Дьокуускай куоракка баар «Smart Education» диэн фирма дириэктэринээн Октябрина Семеновна Петровалыын кэпсэтэн, «Центр занимательных наук» диэн кабинет арыйбыттара. Бу хоско араас хайысханнан үлэлииргэ сөптөөх эйгэ тэриллэн, педагогтар үлэлииллэригэр уонна ФГОСка, СанПинҥа толору эппиэттиир услуобуйа баар буолбута. Онтон 2018 сылтан аныгы үйэ хардыытын батыһан, оҕо ѳйѳ-санаата киэҥник сайдарыгар «STEAM-образование детей дошкольного возраста в условиях сельского ДОУ» диэн Кононова Мария Викторовна салайар бырайыагынан үлэлээн 2019 сыллаахха Республиканскай инновационнай площадка буолбуттара. Бу бырайыак биэс хайысханнан үлэлии турар: I — Фридрих Фребель дидактическай системэтин ньымаларынан Босикова Н.В. дьарыктыыр; II — «Любознайка» диэн тыынар-тыыммат айылҕаны эксперименнээhиҥҥэ эдэр, бастакы категориялаах иитээччи Попова Нь.Н.; III — «Ахсаан» уонна IV — «Булугас өй» хайысхалары – Ушканова О.С.; V – «Бастакы хардыылар» диэн легоконструированиеҕа уонна робототехникаҕа үрдүк категориялаах иитээччи Кононова М.В. дьарыктыыллар.
Бу курдук, оҕолорбут «Өркөн өй» хоһугар туhаалаах дьарыктарга сылдьан, түргэнник толкуйдуур, суоттуур, бэйэлэрэ айан таhаарар, таҥан оҥорор буолан, сайдан тахсалларыгар сүдү күүс буолбута. Онон оҕолорбут иитиллэр, сайдар, үлэһиттэр үлэлиир усулубуйалара тупсан, сүргэлэрэ көтөҕүллэн, үрдүккэ кынаттанан бииртэн биир ситиһиилэр, кыайыылар-хотуулар кэлэ турбуттара. Ол курдук, 2020 сыл Республикаҕа тыа сирин дьыссааттарыгар «Бастыҥ дьыссаат» үрдүк аатын ылары ситиспиттэрэ. Кононова Мария Викторовна салайан ыытар робототехника салаатыгар оҕолор олус элбэх ситиһиилэммиттэрэ. Олортон саамай улаханнарын ааттаталаатахха, аан бастаан «IYRC-2018» робототехника күрэҕэр 2018 с. Тайлаҥҥа Самсонов Николайбыт финалист буолбута; 2020 сылга Петров Ярик уонна Духов Айтал өрөспүүбүлүкэтээҕи робототехника күрэҕэр «Переработка мусора» диэн хайысхаҕа 6 сааһыттан 12 сааһыгар диэри оҕолорго рекорд олохтообуттара; 2021 сылга Нижнэй Новгородка ыытыллыбыт «FIRSTROBOTICSCHAMPIONSHIP — Нижний Новгород 2.0» күрэххэ Филиппова Чэмэлиинэ, Кононова Айсена, Слепцов Борис «Стремление к знаниям» диэн номинацияҕа кыайбыттара; 2022 сылга Москва куоракка «FIRST ROBOTICS CHAMPIONSHIP-МОСКВА 3.0» диэн күрэххэ Филиппова Василена, Слепцов Борис, Семенов Айгылаан «За благородный профессионализм» диэн үрдүк номинацияны ылбыттара; 2024 сыл саҥатыгар Красноярскай куоракка ыытыллыбыт национальнай чемпионакка «Раскрытие темы сезона» диэн номинация кыайыылаахтара буолбуттара; 2024 сыл атырдьах ыйын 2-3 күннэригэр Соҕуруу Корея Тэджон куоратыгар «IYRC-2024» үөрэтэр робототехника аан дойдутааҕы күрэхтэһиитигэр 20 дойдуттан 1000 кэриҥэ оҕолор истэригэр биһиги оҕолорбут бараннар Арассыыйа чиэһин көмүскээһиҥҥэ ситиһиилээхтик кыттыбыттара. Биирдиилээн категорияҕа «Боулиҥҥа» үрүҥ көмүс призерунан Виктория Филиппова буолбута.
Араас дойдуларынан кыра оҕолору илдьэ сылдьан көрүүгэ-харайыыга, кытыннарыыга Мария Викторовналыын мэлдьи уопуттаах иитээччи Ольга Семеновна Ушканова уонна кэлиҥҥи кэмҥэ эдэр иитээччи-педагог Уйгулаана Павловна Филиппова тэбис-тэҥҥэ сылдьыһаллар. Бу маннык улахан күрэхтэһиилэргэ баран кыттар салайааччыга да, төрөппүккэ да элбэх ороскуоттааҕа биллэр. Онон түгэнинэн туһанан, күүс-көмө буолбут оройуон баһылыгар А.М. Иннокентьевка, оройуон Сэбиэтин дьокутаатыгар В.С. Моисеевка, бэйэбит баһылыкпытыгар А.А. Степановка улахан махталбытын биллэрэбит.
Эдэр анал үөрэхтээх педагогтар эмиэ олус айымньылаахтык, ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Хоһоон, уруһуй, оҥоһук быыстапка күрэхтэригэр хас биирдии оҕо ситиһиитин ааҕан сиппэккин. Научнай-практическай конференцияларга бастакы категориялаах иитээччи Попова Ньургуйаана Николаевна салайбыт оҕото Филиппова Василена 2021 сылга «Доруобуйам бэйэм илиибэр» диэн региональнай НПКҕа – 3 миэстэ буолбута. 2022 сылтан уһуйаан сүрүн иитээччитэ Васильева Виктория Васильевна «Моя Родина – начало начал…» диэн оҕону патриотическай тыыҥҥа иитэр сыаллаах бырайыага олус ситиһиилээхтик үлэлиир. Оҕолору төрөөбүт дойдутун таптыырга, историятын билэригэр болҕомто уураллар. Араас ааҕыыларга кытыннараллар. Ол курдук, 2022 сылга уокуруктааҕы «Эдэр чинчийээччи» ааҕыыларыгар «Мин силиһим, төрдүм-ууһум» Иванова Алена — лауреат; «Дьөлүһүөн» Филиппова Василена — 1 м.; оройуоннааҕы «Эдэр чинчийээччи» ааҕыыларыгар Рехлясова Екатерина «Манчаары Баһылай» туһунан ааҕан — 2 м.; өрөспүүбүлүкэтээҕи «Окно в науку» диэҥҥэ Семенов Айгылаан «Мин айылҕа оҕотобун» диэн тиэмэҕэ ааҕан 3 м. буолбута. 2023 сылга оройуоннааҕы ааҕыыларга Амонова Юлиана уонна Филиппова Виктория 1 миэстэни ылбыттара.
Быйылгы үөрэх дьылыгар Ньургуйаана Николаевна «ИДЭМ — олоҕум илгэтэ» диэн үөрэҕирии эйгэтин үлэһиттэрин оройуоннааҕы күрэхтэригэр 1 миэстэни ылбыта. Оройуоннааҕы «Сонор» күрэҕэр 2022 сылга хамаанданнан — 2 м., биирдиилээн күрэххэ Семенов Айгылаан — 1 м., Рехлясова Катя — 1 м.; 2023 сылга хамаанданнан – 2 м., Филиппов Харысхан – 1 м.; өрөспүүбүлүкэтээҕи Байанай ыйын чэрчитинэн ыытыллыбыт «Подледка — 2024» Иванов Харысхан 116 оҕоттон 3 м буолбута. Быйылгы үөрэх дьылыгар Айталина Валерьевна Николаева дьарыктаабыт оҕолоруттан Ярик Воронцов оройуоҥҥа дуобат күрэҕэр 2 миэстэни ылбыта. Ити курдук, эдэр үлэһиттэр аҕа көлүөнэ уһуйааччыларын үтүө сүбэлэринэн үлэлииллэр, айаллар-туталлар.
«Чуораанчык» уһуйааммыт 2021 сылга «100 лучших ДОУ России» V Бүтүн Россиятааҕы күрэх лауреата, «Лучшее МБДОУ МР «Нюрбинский район» диэн номинация хаһаайына, 2020-23 сылларга «Лучшая организация Мальжагарского наслега», 2024 с «Детский сад года» Бүтүн Россиятааҕы күрэх кыайыылааҕа буолбута. Аҥардас бу кыайыылара-хотуулара дьыссаат үлэтин-хамнаһын туһунан элбэҕи этэр, быһаарар.
Ханнык баҕарар тэрилтэ ситиһиитэ салайааччытыттан тутулуктааҕын билэбит. Ол курдук, Таисия Васильевна өр сыллаах, үрдүк таһаарыылаах үлэтэ сыаналанан, Саха республикатын үөрэҕириитин туйгуна, Саха Республикатын үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Российскай Федерация уопсай үѳрэхтээhинин Бочуоттаах үлэhитэ, Малдьаҕар нэhилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо үрдүк ааттарын чахчы чиэстээхтик ылыан ылбыта. «Чуораанчык» оҕону сайыннарар киини үрдүк таһымҥа таһааран, Малдьаҕарын, оройуонун, өрөспүүбүлүкэтин элбэхтик ааттаппыта. Билигин кини оннугар бэйэтэ ииппит, үөрэппит, бэлэмнээбит иитээччитэ Кононова Мария Викторовна сэбиэдиссэйинэн ананан айымньылаахтык үлэлии-хамсыы олорор.
Онон, маннык үчүгэй дьыссааттаахпытынан наһаа киэн туттабыт, үлэһиттэр, оҕолор ситиһиилэриттэн олус үөрэбит. Ол иһин, нэһилиэк үүнэр көлүөнэ ыччатын сырдык кэскилигэр бигэ эрэнэбит.
Күндү «Чуораанчык» кэлэктибэ, 65 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйгүтүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит! Баҕарабыт эһиэхэ махталлаах иитиллээччилэри, төрөппүттэри, үрдүк ситиһиилээх айымньылаах үлэни! Эһиги оҕоҕо аныыр сүрэххит сылааһа дьол-соргу аргыстанан төнүннүн, дойдубут кэлэр кэскилин туһугар саҥаттан саҥа арыйыыларга күүс-уох эптин! Эһиги сыралаах үлэҕитинэн дойдубут сарсыҥҥы сардаҥалаах күнэ сандаардын!
ИВАНОВА Елена,
Малдьаҕар нэһилиэгин бибилэтиэкэрэ