Билгэ хаан ыйын көрсө Маалыкайга Мондокуга уонна Дуолукааҥҥа икки саҥа сылгы базаларын үөрүүлээх аһыллыылара буолла. Бу тэрээһиҥҥэ араас регионнартан, сахабыт сириттэн сыспай сиэллээхтэри өрө туппут туруу үлэһит 100 тахса ыалдьыт тоҕуоруһа муһунна. Онон норуоттар икки ардыларынааҕы тэрээһин буолла диэххэ сөп.
Базалар арыллыыларын сэргэ атын тэрээһиннэр былааннаммыт буолан саҕаланыытын сарсыарда 9 ч туруорбуттар этэ. Инньэ гынан улуус кииниттэн ыалдьыттар сарсыарда 5-6 чаастан саҕалаан айаҥҥа туруммуппут. 3 чааһынан оруобуна Маалыкай сиригэр үктэнээт, тута Мондокуга тиийбиппит. Нэһилиэктэн чугас, 4 км тэйиччи турар. Сабыс-саҥа базаны тэҥэ баанньык, күрүө-хаһаа тутуллубут. Дьиэ тимир оһоҕунан оттуллар, ыалдьыттары көрсө билиитэҕэ чаанньык оргуйан сырдырҕыы турара. Саҥа мас сыта, дьон-сэргэ үөрбүт-көппүт сирэйэ барыбытын тута биир долгуҥҥа киллэрдэ. Сылгыһыттары барыларын тэрилтэлэрэ кыһыҥҥы спец таҥаһынан хааччыйар эбит, көрөргө астык.
Үөрүүлээх тэрээһиннэргэ народнай депутаттар Владимир Прокопьев, Георгий Балакшин, Александр Атласов, т/х министиэристибэтиттэн Василий Бессонов, «Саха сүөһүтэ» тэрилтэ салайааччыта Александр Артемьев, Ньурба улууһун баһылыга Алексей Иннокентьев, тыа хаһаайыстыбатын департаменын салайааччыта Леонид Ушканов, Москва, Рязань, Мирнэй куораттартан, Татарстантан, Башкортостантан, Бурятияттан сылгы иитиитинэн дьарыктанар дьон, учуонайдар, Амма улууһуттан делегациянан хаһаайыстыба салайааччылара, «Сахаагроплем» тэрилтэ үлэһиттэрэ кыттыыны ыллылар.
Тэрээһин СӨ норуот эмчиттэрин ассоциациятын чилиэнэ Алиса Михайловна Иннокентьевна алгыһыттан саҕаланна. Ыалдьыттар алгыстаах алаадьынан сир-дойду иччилэрин күндүлээтилэр. Онтон уҥа диэкиттэн көлүүр атынан төгүрүк туйаҕынан халыҥ хаары хайа охсон Ньукулаайаптар удьуордарын салгыыр кэскилэ 10 кылаас үөрэнээччитэ Владик Николаев кыһыл лиэнтэни туппутунан сиэллэрэн киирдэ.
Онтон народнай депутат Владимир Прокопьев, «Саха сүөһүтэ» генофонда тэрилтэтин салайааччыта Александр Артемьев, Бордоҥ нэһилиэгин баһылыга Прокопий Степанов эҕэрдэлээтилэр.
Тэрээһин быыһыгар Мондоку базатын биир эдэр сылгыһыта, ат сүүрдээччи Максим Александрову көрсөн кэпсэттим.
— 2017 сылтан сылгыһыттаан саҕалаабытым, Саха сүөһүтэ тэрилтэҕэ үлэлии киирбитим икки сыл буолла. Билигин базабытыгар 100-чэ сылгылаахпыт, икки буолан үлэлиибит. Биир сылгыһыкка 50 төбө көрүллэр. Сайыҥҥы, кыһыҥҥы таҥаспытын хааччыйаллар, хамнаспыт ыйга иккитэ кэлэ турар, услуобуйабыт билигин өссө тубуста, онон үлэлииргэ үчүгэй. Бэйэм ат сүүрдүүтүнэн дьарыктанабын, араас таһымнаах күрэхтэргэ кыттабыт.
Салгыы бары тутуспутунан Дуолукааҥҥа барбыппыт. 70-ча км тэйиччи турар, 2 чаас кэриҥэ ойуур суолунан айаннаан эбиэккэ оруобуна тиийбиппит. Манна саҥа дьиэни таһынан эмиэ баанньык, гараж, саҥа күрүө баар, тобох матырыйаалларынан сылгыларын маныыр ыттарыгар хаһаа туппуттарын сэргии көрдүм. Чугас эргин сылгылар хаһан аһыы сылдьалларын кэлбит ыалдьыттар сэргээн көрдүлэр, хаартыскаҕа түһэрдилэр. Үлэһиттэр, сылгылар бары олус тыйыс усулуобуйаҕа сылдьалларын сөҕө-махтайа кэпсэтэллэр. Сэтинньигэ халлаан кэм сылаас турбут эбит буоллаҕына бу күн сытайан туран тымныы этэ. Дуолукаан базатыгар 3 үлэһит баар, 90-ча төбө сылгыны көрөллөр.
Үөрүүлээх арыллыытыгар СӨ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн Василий Бессонов, Ил Түмэн депутата Владимир Прокопьев, ”Саха сүөһүтэ” генофонда тэрилтэтин салайааччыта Александр Артемьев, Ньурбатааҕы тыа хаһаайыстыбатын департаменын салайааччыта Леонид Ушканов эҕэрдэлээтилэр, Бочуоттаах бэлиэлэри, наҕараадалары «Саха сүөһүтэ» генофонда тэрилтэтин Ст. Васильев аатынан «Мэҥэдьэк» отделениетын үлэһиттэригэр туттардылар.
Салгыы саҥа дьиэҕэ “Саха сүөһүтэ” эрдэ үлэһиттэрин ыытан бэлэмнэппит минньигэс астаах остуолун тула олорон санаа атастаһан, итии киллэринэн, сыалаах убаһа этинэн үссэнэн баран Маалыкайга кэлбиппит.
Тута түмэлгэ “Мэҥэдьэк боруода сылгытын уруккута, бүгүҥҥүтэ, сарсыҥҥыта” тиэмэҕэ төгүрүк остуол ыытылынна. Кэпсэтиини Ньурба улууһун баһылыга Алексей Иннокентьев сүрүннээн ыытта. Манна ыалдьыттар Рязанскай уобаластан сылгыны, тэбиэни иитии салаатын сэбиэдиссэйэ Валерий Болаев, “ЮжУралПлемАктив” ХЭТ генеральнай дириэкэтэрэ, ветеринарнай наука кандидата Ольга Аксенова, бурятияҕа сылгыны үөрдээн иитии племсулууспатын отделын салайааччыта Цырен Жаргалов, “Удьурга” СПК салайааччыта Булат Будажанаев, Башкортостан научнай институтуттан Камил Фахрутдинов, Бадма Базарон, Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин Казанскай судаарыстыбаннай академиятыттан Ленар Загидуллин кытыннылар. Биһиги өттүбүтүттэн үөһээ база арыллыытыгар кыттыыны ылбыт дьоммутун таһынан “Сахаагроплем” тэрилтэ салалтата, Амматтан, Мирнэйтэн кытыннылар.
Алексей Иннокентьев Ст.Васильев аатынан Маалыкайдааҕы сылгы базата мөлтөх туруктаах сылдьыбытын Степан Хахыров көмөтүнэн тутан хаалан, “Саха сүөһүтэ” тэрилтэҕэ бэриллэн билигин иккис тыыннааммытын бэлиэтээтэ. СӨ Ил Дархана Айсен Сергеевич быһаччы өйөбүлүнэн хаһаайыстыба судаарыстыбаннай хааһына тэрилтэтэ буолбутунан махтанарын биллэрдэ. Ыалдьыттар маны олус сэргии иһиттилэр. Билигин сылгыны үөрдээн иитии, селекциялааһын боппуруостара судаарыстыба таһымыгар көрүллэллэрин эттэ. Ыраас хааннаах Мэҥэдьэк боруода сылгыны тутан хаалыы биһиги бүгүҥҥү сорукпут диэн бэлиэтээтэ.
Салгыы “Айар киин” култуура дьиэтигэр түмүктүүр тэрээһин буолла. Манна эрдэттэн туспа бырагыраама быһыытынан саха ынаҕын бородууксуйатын атыыта, нэһилиэк уран тарбахтаахтарын “Дьөһөгөй симэҕэ”, Орденнаах сылгыһыттар, олохтоох түмэл быыстапкалара турда.
Түмүктүүр тэрээһин үөрүүлээх чааһыгар бэтэрээн, билигин үлэлии сылдьар сылгыһыттары, Ст.Васильев аатынан сылгы собуотугар үлэлии сылдьыбыт дьону чиэстээтилэр.
Александр Артемьев тыл этэригэр үлэһиттэригэр анаан мотуордаах эрэһиинэ тыы, буран аҕалбытын иһитиннэрдэ. Икки сылгы базаларын тутуута муус устартан саҕаланан күн бүгүн бэлиэр ньиргиччи үлэлии туралларынан үлэһиттэргэ махталын биллэрдэ. Инникитин хаһаайыстыбаҕа племенной ядро баар буоларыгар күүскэ үлэлиэхпитин наада диэтэ. Маны таһынан Мэҥэдьэк сылгы боруодатын сайдыытыгар кылаатын иһин диэн түөскэ анньыллар саҥа бэлиэни үлэлэспит уонна үлэлэһэ сылдьар дьоҥҥо туттарда.
Самсонов Александр Николаевич, бэтэрээн сылгыһыт:
— 12 сыл устата Малдьаҕар отделениетыгар Хонуу биригээдэтигэр биригэдьииринэн үлэлээбитим. 1979 сылтан 2001 сылга диэри сылгыһыттаабытым. Ол саҕана көрдөрүү олох үчүгэй буолааччы, муҥутаан 1981 сыллаахха деловой тахсыыны 100%, кулун деловой тахсыытын 94,6% буоларын ситиспиппит. Республикаҕа бастаан массыынан наҕараадаламмыппыт. 3 буолан 350 сылгыны көрөр этибит. Саамай элбэх төрүөҕү биэрбит Нам диэн улахан сылгы баара. Ол оҕолоро элбэх оҕону биэрбиттэрэ. Холобура 10-нуу биэни туттардаххына күһүҥҥү ааҕыыга 10-нуу кулун баар буолааччы. Сайын 200 тахса туонна оту оттуур этибит оскуола оҕолорун көмөлөһүннэрэн. Онтон Нестер Климович ананаатын кытта фураж бөҕө аҕалар этэ, инньэ гынан аһылыга дэлэгэй буолааччы.
Николаев Александр Анатольевич, СӨ тыа хаһаайыстабатын үтүөлээх үлэһитэ:
— Сылгыга үлэлээбитим 30 тахса сыл буолла. Кырдьаҕас абаҕам сайын окко илдьэ сылдьан, ат көлүйэн сыһыарбыта миигин. Сэбиэскэй саҕана сылыгыбыт элбэх этэ, 4-5 буолан үлэлээччибит. Урукку сылларга көлө акка оҕолор бэккэ сысталлар этэ, билигин улаханнык чугаһаабаттар тоҕо эрэ. Бэйэм даҕаны саллабын, аны дэҥнэниэхтэрэ диэн. Билигин аттар көлүллүбэт буоланнар айаастар диэххэ сөп. Күн бүгүнүгэр диэри акка олоробун, сүүрдэбин, баайабын. Сир-дойду умайан бүтүннүү куруҥ буолан хаалбыт, сылгы үксэ онно киирэн хаалла, буранынан оннукка сатаан сылдьыбаккын, онон син-биир атынан эрэ сылдьабыт.
Маалыкай сиригэр аатырбыт Мэҥэдьэк боруода сылгыта үйэлэргэ үксүү, тэнийэ турдун.
Лена Петрова